Phân biệt tài nguyên giáo dục mở và kiến thức khoa học mở nằm trong phạm vi công cộng và/hoặc được cấp phép mở để khai thác chúng hiệu quả trong việc dạy, học và nghiên cứu

Thứ sáu - 23/12/2022 21:34

(Bài viết cho hội thảo khoa học: Đào tạo trực tuyến: Công nghệ - Học liệu - Con người, do Viện Đào tạo Mở và Công nghệ Thông tin - Đại học Huế tổ chức ngày 24/12/2022, đăng trong kỷ yếu hội thảo các trang 120-135)

Tóm tắt: Các định nghĩa tài nguyên giáo dục mở (TNGDM) và từng thành phần của kiến thức khoa học mở (KTKHM) trong các Khuyến nghị của UNESCO đều khẳng định chúng hoặc nằm trong phạm vi công cộng (PVCC), hoặc được cấp phép mở, cho phép bất kỳ ai truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối lại chúng. Bài viết nêu các định nghĩa, làm rõ TNGDM/KTKHM nào nằm trong PVCC và các giấy phép mở nào, bao gồm các giấy phép Creative Commons, là phù hợp để cấp phép mở cho chúng, và tiềm năng khai thác chúng hiệu quả thông qua vài ví dụ cụ thể.

Các từ khóa: Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM), Kiến thức Khoa học Mở (KTKHM), phạm vi công cộng (PVCC), cấp phép mở, Creative Commons.

A. Bối cảnh quốc tế:

Ngày 25/11/2019, Khuyến nghị Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM) của UNESCO đã được 193 quốc gia thành viên nhất trí thông qua[1], biến TNGDM thành một xu thế không thể đảo ngược của thế giới ngày nay. Khuyến nghị đưa ra định nghĩa TNGDM như sau:

TNGDM là các tư liệu dạy, học và nghiên cứu ở bất kỳ định dạng và phương tiện nào mà nằm trong phạm vi công cộng hoặc có bản quyền đã được phát hành theo một giấy phép mở, cho phép những người khác không mất chi phí để truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối lại.

Giấy phép mở tham chiếu tới giấy phép tôn trọng các quyền sở hữu trí tuệ của người nắm giữ bản quyền và đưa ra sự cho phép trao cho công chúng các quyền để truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối lại các tư liệu giáo dục.

Ngày 23/11/2021, Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO đã được 193 quốc gia thành viên nhất trí thông qua[2], biến Khoa học Mở (KHM) thành một xu thế không thể đảo ngược của thế giới ngày nay. Khuyến nghị đưa ra định nghĩa KTKHM như sau:

KTKHM tham chiếu tới việc truy cập mở tới các xuất bản phẩm khoa học, dữ liệu nghiên cứu, siêu dữ liệu, tài nguyên giáo dục mở, phần mềm và mã nguồn và phần cứng mà chúng sẵn sàng trong phạm vi công cộng hoặc có bản quyền và được cấp phép theo một giấy phép mở cho phép truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối theo các điều kiện nhất định, được cung cấp cho tất cả các tác nhân ngay lập tức hoặc nhanh nhất có thể, bất kể vị trí, quốc tịch, chủng tộc, tuổi, giới tính, thu nhập, hoàn cảnh kinh tế xã hội, giai đoạn nghề nghiệp, kỷ luật, ngôn ngữ, tôn giáo, khuyết tật, dân tộc hoặc tình trạng di cư hoặc bất kỳ lý do nào khác và miễn phí. Nó cũng tham chiếu tới khả năng mở ra các phương pháp luận nghiên cứu và các quy trình đánh giá.

Hình 1. TNGDM là 1 trong 5 thành phần cơ bản của KTKHM

Lưu ý từ các định nghĩa ở trên: việc người sử dụng chỉ có khả năng truy cập tự do không mất tiền tới một tài nguyên là quá ít, quá tối thiểu và hoàn toàn không đủ điều kiện để tài nguyên đó được gọi là TNGDM/KTKHM!

Khuyến nghị Khoa học Mở nhấn mạnh vai trò và tầm quan trọng của TNGDM như sau:

“Thúc đẩy sử dụng TNGDM như được định nghĩa trong Khuyến nghị TNGDM của UNESCO năm 2019, như là công cụ cho việc xây dựng khả năng của khoa học mở. TNGDM vì thế nên được sử dụng để gia tăng sự truy cập tới các tài nguyên nghiên cứu và giáo dục khoa học mở, cải thiện các kết quả đầu ra học tập, tối đa hóa tác động của việc cấp vốn nhà nước và trao quyền cho các nhà giáo dục và những người học để trở thành các nhà đồng sáng tạo kiến thức.”

Có nghĩa là, TNGDM có vai trò quan trọng không chỉ là nền tảng của Giáo dục Mở, mà còn là công cụ giúp xây dựng khả năng của Khoa học Mở.

B. TNGDM/KTKHM nào nằm trong phạm vi công cộng?

Dựa vào phổ các giấy phép mở trong hệ thống Creative Commons như trên Hình 2 để làm rõ TNGDM/KTKHM nào nằm trong phạm vi công cộng (PVCC).

Hình 2. Phổ các giấy phép mở của hệ thống Creative Commons

Theo Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam, một tác phẩm nằm trong và/hoặc đi vào PVCC ngay khi tác phẩm đó hết thời hạn bảo hộ của Luật, nghĩa là sau khi tác giả hoặc đồng tác giả cuối cùng của tác phẩm đó chết được 50 năm[3]. Nếu tác phẩm như vậy được số hóa, thì phiên bản số hóa của nó thường sẽ được gắn với dấu PVCC, như dòng trên cùng của Hình 2. Có thể nói, hầu hết các tác phẩm của các tác giả Việt Nam được xuất bản từ năm 1900 trở về trước vài ngàn năm lịch sử của Việt Nam là nằm trong PVCC, với giả thiết người Việt Nam có độ tuổi sống trung bình là 70 tuổi[4].

Trường hợp khác thường thấy trên thế giới khi một tác phẩm nằm trong và/hoặc đi vào PVCC là khi tác giả của tác phẩm, dù đang còn sống, đã gắn giấy phép mở Creative Commons Zero (CC0) cho tác phẩm của mình như dòng thứ 2 từ trên xuống của Hình 2, khước từ tất cả các quyền bản quyền của mình và hiến tặng tác phẩm vào PVCC.

Một khi tác phẩm nằm trong PVCC, không chỉ gần 100 triệu người Việt Nam, mà gần 8 tỷ người trên thế giới có quyền tự do không mất tiền để truy cập, sử dụng, sử dụng lại tác phẩm đó mà không nhất thiết phải thừa nhận ghi công cho tác giả của tác phẩm.

Ví dụ, trang di sản văn hóa (kỹ thuật) số của châu Âu, https://www.europeana.eu/en có tổng cộng hơn 18 triệu tài nguyên nằm trong PVCC, trong số đó có hơn 11 triệu tài nguyên có dấu PVCC và hơn 6,5 triệu tài nguyên được cấp phép mở CC0 (xem Hình 3).

Một ví dụ khác là trang Musopen (https://musopen.org/sheetmusic/), nơi có bộ sưu tập hơn 100.000 tệp PDF các bản nhạc cổ điển, tất cả chúng đều nằm trong PVCC và bất kỳ ai cũng có quyền tự do không mất tiền và hợp pháp để tải về và sử dụng chúng.

Hình 3. Europeana: Trang di sản văn hóa của châu Âu

C. TNGDM/KTKHM có bản quyền và được cấp phép mở: định nghĩa, đặc tính cấp phép mở và ví dụ về tiềm năng khai thác chúng để phục vụ cho việc dạy, học và nghiên cứu

Định nghĩa của hai khái niệm TNGDM và KTKHM như vừa được nêu ở trên là gần y hệt như nhau. Ngoại trừ những gì nằm trong PVCC, phần còn lại của TNGDM và KTKHM đều “có bản quyền và được cấp phép theo một giấy phép mở cho phép truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối (lại)” theo các điều kiện nhất định, và tự do không mất tiền cho bất kỳ ai.

Hình 4 cho thấy, ngoại trừ CC0 dành cho các tác giả muốn khước từ các quyền của mình và hiến tặng tác phẩm của mình vào PVCC, và ngoại trừ 2 giấy phép nằm ở dưới cùng là CC BY-ND và CC BY-NC-ND không cho phép tùy chỉnh/sửa tài nguyên, và vì thế không phù hợp với định nghĩa được nêu ở trên của TNGDM/KTKHM, còn lại 4 giấy phép mở Creative Commons là phù hợp để được cấp phép mở cho TNGDM/KTKHM, chúng gồm: CC BY; CC BY-SA; CC BY-NC; và CC BY-NC-SA.

Hình 4. Các giấy phép mở Creative Commons nào phù hợp với TNGDM/KTKHM?

Lưu ý: khi sử dụng các TNGDM/KTKHM mang các giấy phép mở này, ngoài việc phải tuân thủ các điều khoản và điều kiện của các giấy phép mở đó, người sử dụng bắt buộc phải thừa nhận ghi công cho (các) tác giả của tác phẩm, thường là theo mong muốn của chính (các) tác giả đó. Việc không thừa nhận ghi công cho (các) tác giả của tác phẩm sẽ được hiểu là người sử dụng nhận tác phẩm của người khác đó là của mình, một hành vi được hiểu như là ‘ăn cắp’.

Mặc dù vậy, việc cấp phép mở cho từng thành phần của KTKHM có những khác biệt và/hoặc đặc tính riêng của nó. Bên dưới đây sẽ nêu từng thành phần của KTKHM, bao gồm cả TNGDM, với định nghĩa riêng của từng thành phần đó như được nêu trong Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO năm 2021, cùng đặc tính cấp phép mở của nó, và ví dụ về tiềm năng khai thác chúng cho việc dạy, học và nghiên cứu.

C1. Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM)

Định nghĩa. Như được nêu ở trên, cả với Khuyến nghị TNGDM của UNESCO năm 2019 và Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO năm 2021.

Cấp phép mở. Ngoài các TNGDM nằm trong PVCC (bao gồm cả giấy phép mở CC0) và 2 giấy phép mở không phù hợp với định nghĩa của TNGDM là CC BY-ND và CC BY-NC-ND, còn lại 4 giấy phép mở trong hệ thống Creative Commons đều có thể được sử dụng để cấp phép mở cho một tài nguyên để nó trở thành TNGDM.

Ví dụ về tiềm năng khai thác TNGDM cho việc dạy, học và nghiên cứu. Tiềm năng to lớn về số lượng và bao trùm mọi lĩnh vực. Bên dưới đây chỉ nêu vài ví dụ điển hình:

Năm 2017, nhân kỷ niệm 10 năm Tuyên bố Cape Town về Giáo dục Mở, tổ chức Creative Commons đã đưa ra số liệu thống kê hơn 1,7 tỷ tài nguyên với các dạng nội dung khác nhau như văn bản, hình ảnh, âm thanh, và video được cấp phép mở Creative Commons[5]. Số lượng đó cho tới gần đây đã đạt gần 2 tỷ[6]. Khoảng 73% các tài nguyên đó là TNGDM[7], có thể được sử dụng rất tốt cho việc dạy, học và nghiên cứu trong bất kỳ cơ sở và/hoặc mức giáo dục nào. Trong số các trang của nước ngoài này, có các trang đa ngôn ngữ, bao gồm cả tiếng Việt, ví dụ như CK-12 cho học sinh phổ thông (https://www.ck12.org/student/). Một ít trang trong số này đã được đưa vào làm ví dụ mẫu trong các khóa thực hành khai thác TNGDM[8] theo hình thức huấn luyện huấn luyện viên cho các cán bộ, giảng viên các trường đại học, cao đẳng từ cuối năm 2017 cho tới nay[9].
Trong số gần 2 tỷ tài nguyên được cấp phép mở Creative Commons nêu trên, đến năm 2017 chỉ riêng trên YouTube đã có 49 triệu video mang giấy phép mở CC BY[5] dạy làm một việc cụ thể nào đó, có thể là nguồn video dạy nghề rất tốt thông qua việc lồng tiếng Việt cho các video được lựa chọn từ đó để cung cấp cho khoảng 90% dân số Việt Nam không học đại học như theo một nghiên cứu đối với các quốc gia có thu nhập không ở mức cao[10] để giúp họ có cơ hội có được một nghề để sống và làm việc.
Hơn 1 tỷ mô phỏng tương tác chạy trên web đã được xuất bản trên trang PHET[11], có khả năng chuyển được giao diện sang tiếng Việt, toàn bộ chúng mang giấy phép mở CC BY và toàn bộ mã nguồn của chúng nằm trên GitHub và đều có thể tự do không mất tiền và hợp pháp để tải về, có thể giúp tránh được việc dạy chay và học chay, đặc biệt trong các trường sư phạm để đào tạo ra các giảng viên giáo dục phổ thông.

C2. Phần mềm nguồn mở (PMNM) và mã nguồn mở (MNM)

Định nghĩa. PMNM và MNM thường bao gồm phần mềm với mã nguồn của nó được làm cho sẵn sàng công khai, theo cách thức kịp thời và thân thiện với người sử dụng, ở định dạng người và máy đọc được và sửa được, theo một giấy phép mở trao cho những người khác quyền để sử dụng, truy cập, sửa đổi, mở rộng, nghiên cứu học tập, tạo ra các tác phẩm phái sinh và chia sẻ phần mềm đó và mã nguồn, thiết kế và kế hoạch chi tiết của nó. Mã nguồn phải được đưa vào trong phát hành phần mềm đó và được làm cho sẵn sàng trong các kho truy cập mở và giấy phép được chọn phải cho phép sửa đổi, các tác phẩm phái sinh và chia sẻ theo các điều khoản và điều kiện mở bình đẳng và tương thích. Trong bối cảnh của khoa học mở, khi mã nguồn mở là thành phần của một quy trình nghiên cứu, việc xúc tác cho sử dụng lại và nhân bản thường đòi hỏi nó được đi kèm với dữ liệu mở và các đặc tả mở của môi trường được yêu cầu để biên dịch và chạy nó.

Cấp phép mở. PMNM và MNM rất hiếm khi được cấp phép mở bằng các giấy phép mở của hệ thống Creative Commons, thay vào đó, chúng sử dụng các giấy phép mở do tổ chức Sáng kiến Nguồn Mở - OSI (Open Source Initiative[12]) phê chuẩn. Lưu ý là PMNM có nguồn gốc từ phần mềm tự do (PMTD), và ở Việt Nam thường gọi cả 2 loại phần mềm này là phần mềm tự do nguồn mở (PMTDNM). Tất cả có vài chục giấy phép mở đều tuân thủ định nghĩa PMNM[13] của OSI. Có thể xem thêm về các giấy phép mở cho các PMNM từ các tài liệu của một số chính phủ trên thế giới như: (1) Chỉ dẫn thực tiễn cho việc sử dụng phần mềm tự do trong khu vực nhà nước[14]; (2) Tất cả về nguồn mở[15]; và nhiều tài liệu khác. Tùy thuộc vào việc các quyền tự do của PMNM được cấp cho người sử dụng, có 2 họ giấy phép mở thường được gắn cho PMNM[16] là: (1) Dễ dãi (Permissive) với giấy phép mở điển hình là BSD; và (2) Copyleft (chơi chữ của từ bản quyền trong tiếng Anh là Copyright) với giấy phép mở điển hình là GPL.

Ví dụ về tiềm năng khai thác PMNM và MNM cho việc dạy, học và nghiên cứu. Tiềm năng to lớn về số lượng và bao trùm mọi lĩnh vực. Hiện tại, trên trang Software Heritage[17] có hơn 12 tỷ tệp mã nguồn phần mềm được cấp phép mở nằm trong hơn 182 triệu dự án phần mềm trên thế giới bao trùm hầu như tất cả mọi lĩnh vực xã hội mà các lập trình viên phần mềm có thể tải về bất cứ khi nào từ các kho trên Internet như GitHub (https://github.com/), GitLab (https://about.gitlab.com/) hay SourceForge (https://sourceforge.net/). Theo khảo sát của Synopsys năm 2022 có tới 97% mã phần mềm thương mại có chứa MNM[18].

Hình 5. Hơn 12 tỷ tệp mã nguồn trong hơn 182 triệu dự án trên Software Heritage

C3. Phần cứng mở (PCM)/Phần cứng nguồn mở (PCNM)

Định nghĩa. PCM/PCNM thường bao gồm các đặc tả thiết kế của đối tượng vật lý được cấp phép mở theo cách thức sao cho đối tượng đó có thể được bất kỳ ai nghiên cứu, sửa đổi, chế tạo và phân phối, cung cấp cho càng nhiều người càng tốt với khả năng để xây dựng, pha trộn và chia sẻ kiến thức của thiết kế và chức năng của phần cứng của họ. Trong trường hợp có cả PMNM và PCM, một quy trình do cộng đồng dẫn dắt cho sự đóng góp, ghi công và điều hành được yêu cầu để xúc tác cho sử dụng lại, cải thiện tính bền vững và làm giảm đúp bản các nỗ lực không cần thiết. Mã, mô tả các công cụ phần mềm, các mẫu thiết bị và bản thân thiết bị có thể được lưu thông tự do không mất tiền và được tùy chỉnh miễn là điều này tuân thủ pháp luật quốc gia về các điều khoản đảm bảo sử dụng an toàn.

Cấp phép mở. Như định nghĩa ở trên, điều quan trọng đối với PCM hay một dự án PCM là thiết kế của nó được cấp phép mở. Một dự án PCM có thể có hoặc có thể không đi kèm với PMNM. Trong trường hợp dự án PCM đi với cả PMNM thì cùng một lúc có thể có 3 loại giấy phép mở được sử dụng cho: (1) PCM; (2) Thiết kế và tài liệu; và (3) PMNM. Hình bên dưới cho thấy các dạng giấy phép mở đó.

Hình 6. Các loại giấy phép thường được sử dụng trong các dự án PCM/PCNM[19]

Ví dụ về tiềm năng khai thác PCM/PCNM cho việc dạy, học và nghiên cứu. Tiềm năng là hết sức to lớn cho việc dạy, học và nghiên cứu nhằm hướng người học và các nhà nghiên cứu tới việc có thể mở ra các thị trường ngách, thậm chí trong các tình trạng khẩn cấp hoặc đứt gẫy dây chuyền cung ứng như với đại dịch COVID-19 hiện nay và/hoặc các đại dịch tương tự trong tương lai, cũng như có khả năng lớn trong việc chế tạo thử nhiều sản phẩm PCM ngay trong các cơ sở giáo dục mà không cần tới các thủ tục chuyển giao công nghệ phức tạp và tốn kém. Các ví dụ điển hình như:

Chế tạo PCM là các vật tư y tế và thiết bị bảo vệ cá nhân nhằm đối phó với đại dịch COVID-19, khi mà dây chuyền cung ứng đứt gẫy toàn cầu và giá thành nhiều sản phẩm tăng từ vài trăm % tới hàng ngàn % (Hình 7).
Ngoài các PCM phục vụ cho việc phòng chống COVID-19, trang PCM của Viện Y học Quốc gia Mỹ (https://3dprint.nih.gov/) có rất nhiều tài nguyên ở dạng hình ảnh không gian 3 chiều (3D) và/hoặc các tài nguyên in 3D về hệ thống thần kinh, tim mạch, hay chân tay giả, rất tốt cho việc giảng dạy và học tập.
Các trang PCM liên quan tới các ngành như điện, điện tử, công nghệ thông tin có thể được sử dụng trong dạy, học và nghiên cứu, ví dụ, để chế tạo các bảng mạch điện tử, các người máy Robot giá rẻ, với các tài liệu thiết kế và hướng dẫn sử dụng đều được cấp phép mở như Adruino (https://www.arduino.cc/), Sparkfun (https://www.sparkfun.com/), hay ngay cả chế tạo các máy bay không người lái dân dụng (https://diydrones.com/) với giá thành siêu rẻ. Xem [19] phần C. Cộng đồng PCNM trong một số lĩnh vực.

Hình 7. PCM trong đối phó đại dịch COVID-19

C4. Xuất bản phẩm khoa học (XBPKH)

Định nghĩa. XBPKH bao gồm, trong số những điều khác, các bài báo trên tạp chí và các cuốn sách được rà soát lại ngang hàng, các báo cáo nghiên cứu và các tài liệu hội nghị. Các xuất bản phẩm khoa học có thể được các nhà xuất bản phổ biến trên các nền tảng xuất bản truy cập mở trên trực tuyến và/hoặc được ký gửi và làm cho truy cập được tức thì trong các kho mở trên trực tuyến vào lúc xuất bản, chúng được một cơ sở học thuật, hội/hiệp hội học thuật, cơ quan chính phủ hoặc tổ chức thành danh và phi lợi nhuận chuyên tâm về hàng hóa chung hỗ trợ và duy trì để xúc tác cho truy cập mở, phân phối không có hạn chế, tương hợp và lưu giữ và bảo tồn (kỹ thuật) số dài hạn. Các kết quả đầu ra khoa học có liên quan tới các xuất bản phẩm (như các kết quả nghiên cứu khoa học gốc, dữ liệu nghiên cứu, phần mềm, mã nguồn, các tư liệu nguồn, các tiến trình và thủ tục, các trình bày kỹ thuật số của các tư liệu hình ảnh và đồ họa và các tư liệu học thuật đa phương tiện) được cấp phép mở hoặc được hiến tặng vào phạm vi công cộng cần được ký gửi vào một kho mở phù hợp, tuân theo các tiêu chuẩn kỹ thuật đúng thích hợp cho phép chúng có liên kết đúng thích hợp tới các xuất bản phẩm. Phương pháp xuất bản với bức tường thanh toán, nơi sự truy cập tức thì tới các xuất bản phẩm chỉ được trao để đổi lấy việc thanh toán, là không phù hợp ( với Khuyến nghị Khoa học Mở). Bất kỳ sự chuyển giao hay cấp phép bản quyền nào cho các bên thứ 3 cần không hạn chế quyền truy cập mở tức thì của công chúng tới xuất bản phẩm khoa học.

Cấp phép mở. Như được nêu ở đây và ở phần định nghĩa chung cho KTKHM, các XBPKH theo Khoa học Mở cũng được cấp phép mở tương tự như với các giấy phép mở được cấp cho TNGDM. Vì thế, các giấy phép mở như CC BY-ND và CC BY-NC-ND cũng là không phù hợp để cấp phép mở cho XBPKH.

Ví dụ về tiềm năng khai thác XBPKH cho việc dạy, học và nghiên cứu. Tiềm năng này là rất lớn, đã được khẳng định ngay trong thông cáo báo chí của UNESCO[20] nhân sự kiện 193 quốc gia thành viên phê chuẩn Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO đã nêu “Khoảng 70% các xuất bản phẩm khoa học bị khóa sau các bức tường thanh toán. Tuy nhiên, trong vòng 2 năm qua, tỷ lệ này đã rớt xuống còn khoảng 30% đối với các xuất bản phẩm về COVID-19. Điều này chỉ ra rằng khoa học có thể là mở hơn”. Ngoài vô số các hub/các trang riêng rẽ chứa các XBPKH có thể thấy trên Internet, như Thư mục Tạp chí Truy cập Mở - DOAJ (https://doaj.org/) hay các kho truy cập mở khắp trên thế giới - OpenDOAR (https://v2.sherpa.ac.uk/opendoar/), đặc biệt là có rất nhiều trang chứa các bài báo chưa được rà soát lại ngang hàng, hay còn được gọi là các Preprint[21], với nhiều lợi ích đi kèm với nó, đặc biệt có lợi cho các nhà nghiên cứu, ví dụ như các trang: SciPost (https://scipost.org/), MedrXiv (https://www.medrxiv.org/), Biorxiv(https://www.biorxiv.org/), ResearchGate(https://www.researchgate.net/), Peerj(https://peerj.com/preprints/), hay danh sách các máy chủ Preprint dành cho việc nghiên cứu[22]. Cũng có cả các ứng dụng giúp các nhà nghiên cứu nhanh chóng và không mất tiền để có được các bài báo nghiên cứu ở dạng toàn văn khi họ duyệt web đối với hàng chục triệu bài báo hợp pháp và truy cập mở[23].

C5. Dữ liệu nghiên cứu mở (DLNCM)

Định nghĩa. DLNCM bao gồm, trong số những điều khác, dữ liệu dạng số và tuần tự, cả thô và được được xử lý, và siêu dữ liệu kèm theo, cũng như các điểm số, các hồ sơ văn bản, các hình ảnh và âm thanh, các giao thức, mã phân tích và tiến trình có thể được mở cho bất kỳ ai để sử dụng, sử dụng lại, giữ lại và phân phối lại, tuân thủ thừa nhận ghi công. Dữ liệu nghiên cứu mở là sẵn sàng ở định dạng kịp thời và thân thiện với người sử dụng, người và máy đọc được và hành động được, phù hợp với các nguyên tắc của điều hành và quản trị dữ liệu tốt, ấy là các nguyên tắc Tìm thấy được, Truy cập được, Tương hợp được, Sử dụng lại được – FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable), được sự giám tuyển và duy trì thường xuyên hỗ trợ.

Cấp phép mở. Để tuân thủ các nguyên tắc dữ liệu FAIR, DLNCM thường được cấp phép mở, hoặc theo một số các giấy phép mở của hệ thống Creative Commons hoặc tương đương, ví dụ như một số giấy phép mở của hệ thống Giấy phép Chung cho Dữ liệu Mở (Open Data Commons License[24]).

Hình 8. Các giấy phép mở phù hợp với định nghĩa dữ liệu mở và DLNCM

Lưu ý: Việc cấp phép mở cho dữ liệu mở là chặt chẽ hơn so với, ví dụ, TNGDM, vì chỉ rất ít các giấy phép mở là phù hợp với định nghĩa của dữ liệu mở, như trên Hình 8.

Ví dụ về tiềm năng khai thác DLNCM cho việc dạy, học và nghiên cứu. Dữ liệu Mở và Dữ liệu FAIR có thể mang lại nhiều lợi ích cho xã hội[25]. Trong khi dữ liệu mở theo đúng định nghĩa của UNESCO hầu như chưa tồn tại ở Việt Nam, để phục vụ cho mục đích dạy, học và nghiên cứu, bạn vẫn có thể sử dụng nhiều trang dữ liệu mở của vài chục quốc gia trên thế giới[26], các cổng dữ liệu mở châu Âu[27], châu Á (https://dataportal.asia/home), trang điển hình như Zenodo (https://zenodo.org/), hoặc trang dữ liệu mở của Ngân hàng thế giới (https://data.worldbank.org/), bên cạnh nhiều trang dữ liệu mở khác.

D. Lưu ý chung cho TNGDM/KTKHM

Việc cấp phép mở bằng các giấy phép mở trong hệ thống Creative Commons cho các tài nguyên là thành phần của KTKHM, bao gồm cả TNGDM, còn là cách để các tác giả trao quyền trước một cách rõ ràng cho người sử dụng để tránh vi phạm bản quyền tác giả, cũng như giúp cho máy có thể hiểu được[28], một đặc tính không thể thiếu của web dữ liệu và của vài công nghệ thời thượng như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) hay Internet của vạn vật (IoT).

Ngoài việc cấp phép mở, xu thế ngày nay và có thể trong tương lai gần, là từng tài nguyên của tất cả các thành phần của KTKHM đều sẽ được quản lý bằng mã định danh thường trực duy nhất, dạng như mã định danh đối tượng số - DOI (Digital Object Identifier) cùng với việc quản lý phiên bản của nó[29] để phân biệt giữa chúng với nhau nhằm tránh trùng lắp/đúp bản ở mức toàn cầu, đồng thời tuân thủ với việc sử dụng mã định danh tài nguyên thống nhất - URI (Uniform Resource Identifier) thay cho bộ định vị tài nguyên thống nhất - URL (Uniform Resource Locator) trong web dữ liệu với cả dữ liệu FAIR và dữ liệu mở liên kết[30].

Hình 9. Chương trình phần mềm trên trang Zenodo được quản lý bằng DOI

E. Lời kết

Với việc thông qua các Khuyến nghị TNGDM và Khoa học Mở của UNESCO lần lượt trong các năm 2019 và 2021, cùng với việc ngày càng nhiều tổ chức cấp vốn nghiên cứu có các chính sách yêu cầu các nhà nghiên cứu nhận tiền trợ cấp nghiên cứu từ họ phải làm cho các kết quả nghiên cứu sẵn sàng truy cập mở tức thì tại thời điểm xuất bản trên các tạp chí và/hoặc các nền tảng tuân thủ truy cập mở, ví dụ, như Liên minh S (cOAlition S[31]) ở châu Âu với 27 nhà cấp vốn nghiên cứu cấp quốc gia và quốc tế, bao gồm cả Ủy ban châu Âu (EC), hoặc như Nhóm các Nhà cấp vốn Nghiên cứu Mở – ORFG (Open Research Funder Group[32]) ở nước Mỹ với 25 nhà cấp vốn nghiên cứu, và gần đây nhất là việc vào ngày 25/08/2022, Văn phòng Chính sách Khoa học & Công nghệ (OSTP) của Nhà Trắng, nước Mỹ, đã ban hành ‘Bản ghi nhớ cho các lãnh đạo các bộ và cơ quan điều hành về việc Đảm bảo quyền Truy cập Tự do không mất tiền, Tức thì, và Công bằng tới Nghiên cứu được Liên bang Cấp vốn’[33], thì việc từ nay trở đi KTKHM/TNGDM sẽ gia tăng với tốc độ nhanh hơn nhiều so với bất kỳ thời kỳ nào trước đó là lẽ đương nhiên trong xu thế không thể đảo ngược của Khoa học Mở và TNGDM thế giới. Lý do là vì cùng một số tiền, nếu đầu tư vào để sản xuất kiến thức khoa học đóng, thì lượng sản phẩm thu được là hữu hạn, trong khi nếu đầu tư vào để sản xuất KTKHM/TNGDM thì lượng sản phẩm thu được có khả năng là bất tận vì những đặc tính như được nêu trong các định nghĩa của chúng, là bất kỳ ai cũng có thể tự do không mất tiền và hợp pháp để có được chúng và tùy chỉnh chúng vì lợi ích và sự tiến bộ của bản thân khoa học và của toàn xã hội. Vì các lý do đó, tiềm năng khai thác KTKHM/TNGDM trong thời gian tới là to lớn và rất thuận lợi cho việc dạy, học và nghiên cứu. Việc phân biệt rõ các TNGDM/KTKHM nào nằm trong PVCC và được cấp phép mở đúng sẽ giúp cho việc sử dụng chúng hiệu quả và hợp pháp trong giảng dạy, học tập, và nghiên cứu.

Việc ứng dụng và phát triển KTKHM nói chung, TNGDM nói riêng ở Việt Nam ở thời điểm hiện nay còn đang ở mức sơ khai[34], dù cũng đã có những dấu hiệu tích cực cho thấy tình trạng đó có thể thay đổi trong những năm tới. Ví dụ, Quyết định số 131/QĐ-TTg ngày 25/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ PHÊ DUYỆT ĐỀ ÁN “TĂNG CƯỜNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ CHUYỂN ĐỔI SỐ TRONG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO GIAI ĐOẠN 2022 - 2025, ĐỊNH HƯỚNG ĐẾN NĂM 2030”[35] đã đưa ra mục tiêu chung, trong đó có việc ‘xây dựng nền giáo dục mở thích ứng trên nền tảng số’. Phần III. CÁC NHIỆM VỤ, GIẢI PHÁP CHỦ YẾU, ở mục 2.b) có nội dung: Phát triển kho học liệu số chia sẻ dùng chung như ‘Phát triển các kho học liệu số, học liệu mở chia sẻ dùng chung toàn ngành giáo dục...’ hay ở mục 4.c) nêu: … đưa nội dung phổ cập kỹ năng số và an toàn, an ninh mạng, các nền tảng mở, phần mềm nguồn mở vào chương trình giảng dạy từ cấp tiểu học để hình thành sớm các kỹ năng cần thiết cho công dân số. Tương tự, Quyết định số 411/QĐ-TTg ngày 31/03/2022 của Thủ tướng Chính phủ Phê duyệt Chiến lược quốc gia phát triển kinh tế số và xã hội số đến năm 2025, định hướng đến năm 2030[36], ở phần IV. PHÁT TRIỂN NỀN MÓNG KINH TẾ SỐ VÀ XÃ HỘI SỐ, cũng đã đưa vào các từ khóa ‘Mở’ như dữ liệu mở (điểm 4. Dữ liệu số), tài nguyên giáo dục mở, sách giáo khoa mở (điểm 6. Nhân lực số, mục đ).

Ngược lại, nếu không nhanh chóng bắt kịp và hòa nhập vào xu thế không thể đảo ngược về Khoa học Mở và TNGDM của thế giới, khoa học và giáo dục của Việt Nam có thể sẽ trở nên lạc hậu, giậm chân tại chỗ, đi giật lùi hoặc lạc lối.

F. Các chú giải

[1] UNESCO, 2019: Certified Copy of the Recommendation on Open Educational Resources (OER): https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373755/PDF/373755eng.pdf.multi.page=3. Bản dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/o6lml26uw88ear2/DCPMS_U1911920_Vi-04122019.pdf?dl=0

[2] UNESCO, 2021: UNESCO Recommendation on Open Science: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000379949. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/l3q04t99nil5mgo/379949eng_Vi-25112021.pdf?dl=0

[3] Trang Luật Việt Nam: Văn bản hợp nhất 07/VBHN-VPQH 2019 hợp nhất Luật Sở hữu trí tuệ, Điều 27: https://luatvietnam.vn/so-huu-tri-tue/van-ban-hop-nhat-07-vbhn-vpqh-van-phong-quoc-hoi-176790-d5.html

[4] Lê Trung Nghĩa, 2020: Chuyển đổi số của ngành văn hóa trong bối cảnh hội nhập quốc tế và cách mạng công nghiệp lần thứ tư và khía cạnh chuyển thể các tác phẩm và di sản văn hóa đang nằm trong phạm vi công cộng sang dạng kỹ thuật số, Phần B: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/chuyen-doi-so-cua-nganh-van-hoa-trong-boi-canh-hoi-nhap-quoc-te-va-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu-va-khia-canh-chuyen-the-cac-tac-pham-va-di-san-van-hoa-dang-nam-trong-pham-vi-cong-cong-sang-dang-ky-thuat-so-312.html

[5] Creative Commons, 2017: State of the Commons: https://stateof.creativecommons.org/

[6] Catherine Stihler, 2021: Announcing Our 20th Anniversary “Better Sharing” Campaign: https://creativecommons.org/2021/05/24/announcing-our-20th-anniversary-better-sharing-campaign/. Bản dịch sang tiếng Việt: https://giaoducmo.avnuc.vn/cap-giay-phep-mo/cong-bo-ky-niem-lan-thu-20-chien-dich-chia-se-tot-hon-cua-chung-toi-428.html

[7] Ảnh tùy chỉnh từ trang thống kê của Creative Commons, truy cập năm 2016: Tỷ lệ các giấy phép mở Creative Commons: https://photos.google.com/album/AF1QipNufj44LQzRuYArONdbTUngASja15E-Z12hea5w/photo/AF1QipMs9sFhs2gj-t_CvVDQS3zqLYX4_TI7g49M0IPN

[8] Lê Trung Nghĩa: Thực hành khai thác TNGDM: https://www.dropbox.com/s/blavag3e6chisyx/OER_Practice_H1_2022.pdf?dl=0, slide số 14

[9] Lê Trung Nghĩa: Các lớp tập huấn thực hành ‘Khai thác tài nguyên giáo dục mở’ tới hết năm 2021: https://giaoducmo.avnuc.vn/tap-huan/cac-lop-tap-huan-thuc-hanh-khai-thac-tai-nguyen-giao-duc-mo-toi-het-nam-2021-564.html

[10] Robert, 2018: OER and Inclusiveness: Are Expectations Fulfilled?: https://www.robertschuwer.nl/?p=1683. Bản dịch sang tiếng Việt: https://letrungnghia.mangvn.org/Education/oer-va-tinh-toan-dien-cac-ky-vong-da-hoan-thanh-6038.html

[11] PHET: Interractive Simulations: https://phet.colorado.edu/vi/

[12] OSI: Licenses by Name: https://opensource.org/licenses/alphabetical

[13] OSI: The Open Source Definition: https://opensource.org/osd. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/g8imxcbozej8kas/OpenSourceDefinition.pdf?dl=0

[14] Thierry Aimé et al, DGI, 2010: A Practical Guide to Using Free Software in the Public Sector: https://joinup.ec.europa.eu/sites/default/files/inline-files/FAQ-LL-V131-EN.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/krngxm1qk4fzui3/FAQ-LL-V131-VI.pdf?dl=0

[15] UK Cabinet Office: All about Open Source: https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/78959/All_About_Open_Source_v2_0.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/k7vvgt34zu3ro31/All-About-OpenSource-v1.0-Vi-07112011.pdf?dl=0

[16] Lê Trung Nghĩa: Tổng quan về TNGDM và kịch bản giả tưởng cho giáo dục Việt Nam: https://www.dropbox.com/s/xkfdt09yk9nw61q/OER-Basics_2022.pdf?dl=0, xem các slide số 12-14.

[17] Software Heritage: https://www.softwareheritage.org/. Truy cập ngày 04/09/2022.

[18] Synopsys: 2022 Open Source Security and Risk Analysis Report: https://www.synopsys.com/content/dam/synopsys/sig-assets/reports/rep-ossra-2022.pdf, p.22

[19] Lê Trung Nghĩa, 2021: Phần cứng nguồn mở: Đổi mới sáng tạo tốc độ cao: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/phan-cung-nguon-mo-doi-moi-sang-tao-toc-do-cao-487.html

[20] UNESCO, 26/11/2021: UNESCO sets ambitious international standards for open science: https://www.unesco.org/en/articles/unesco-sets-ambitious-international-standards-open-science. Bản dịch sang tiếng Việt: https://giaoducmo.avnuc.vn/khoa-hoc-mo/unesco-thiet-lap-cac-tieu-chuan-quoc-te-day-tham-vong-cho-khoa-hoc-mo-555.html

[21] Lê Trung Nghĩa, 2021: Khoa học Mở, Truy cập Mở và tác động của đại dịch COVID-19: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/khoa-hoc-mo-truy-cap-mo-va-tac-dong-cua-dai-dich-covid-19-434.html, phần C. Truy cập mở tới các máy chủ/các kho Preprint.

[22] Research Preprints Server List: https://docs.google.com/spreadsheets/d/17RgfuQcGJHKSsSJwZZn0oiXAnimZu2sZsWp8Z6ZaYYo/edit#gid=0

[23] Lê Trung Nghĩa, 2020: Khai thác các bản thảo nghiên cứu chưa được rà soát lại ngang hàng bằng trình bổ sung Unpaywall: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/khai-thac-cac-ban-thao-nghien-cuu-chua-duoc-ra-soat-lai-ngang-hang-bang-trinh-bo-sung-unpaywall-300.html

[24] ODI: Publisher’s Guide to Open Data Licensing: https://theodi.org/article/publishers-guide-to-open-data-licensing/. Bản dịch sang tiếng Việt: https://vnfoss.blogspot.com/2018/02/chi-dan-cua-nha-xuat-ban-ve-cap-phep-du.html

[25] SPARC Europe, 2022: Key OD and FAIR data benefits: https://sparceurope.org/what-we-do/open-data/open-data-benefits/. Bản dịch sang tiếng Việt: https://giaoducmo.avnuc.vn/du-lieu-mo/cac-loi-ich-chinh-cua-du-lieu-mo-va-du-lieu-fair-theo-sparc-europe-611.html

[26] Rlist: Countries with National Open Data Portals 2019: https://rlist.io/l/countries-with-national-open-data-portals

[27] EC: Open data portals: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/open-data-portals

[28] wiki.creativecommons.org: Marking your work with a CC license. Machine-readability: https://wiki.creativecommons.org/wiki/Marking_your_work_with_a_CC_license#Author.2C_License.2C_Machine-readability.

[29] Lê Trung Nghĩa, 2020: Cách quản lý phiên bản các mã nhận diện đối tượng số với các tài nguyên truy cập mở, được cấp phép mở: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/cach-quan-ly-phien-ban-cac-ma-nhan-dien-doi-tuong-so-voi-cac-tai-nguyen-truy-cap-mo-duoc-cap-phep-mo-299.html

[30] Lê Trung Nghĩa, 2019: Hai điều kiện tiên quyết cho dữ liệu mở: https://letrungnghia.mangvn.org/Author/hai-dieu-kien-tien-quyet-cho-du-lieu-mo-6253.html

[31] cOAlition S: https://www.coalition-s.org/

[32] ORFG: Open Research Funders Group: https://www.orfg.org/. Bản dịch sang tiếng Việt: https://giaoducmo.avnuc.vn/khoa-hoc-mo/nhom-cac-nha-cap-von-nghien-cuu-mo-597.html

[33] White House’ OSTP, August 25, 2022: MEMORANDUM FOR THE HEADS OF EXECUTIVE DEPARTMENTS AND AGENCIES on SUBJECT: Ensuring Free, Immediate, and Equitable Access to Federally FundedResearch: https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2022/08/08-2022-OSTP-Public-Access-Memo.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/arpbbjzcgiqztoj/08-2022-OSTP-Public-Access-Memo_Vi-29082022.pdf?dl=0

[34] Lê Trung Nghĩa, tháng 11/2021: Thực trạng tài nguyên giáo dục mở ở Việt Nam và gợi ý giải pháp cho học tập suốt đời: https://giaoducmo.avnuc.vn/bai-viet-toan-van/thuc-trang-tai-nguyen-giao-duc-mo-o-viet-nam-va-goi-y-giai-phap-cho-hoc-tap-suot-doi-554.html

[35] Cổng thông tin điện tử của Chính phủ: Quyết định số 131/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ: Phê duyệt Đề án "Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số trong giáo dục và đào tạo giai đoạn 2022 - 2025, định hướng đến năm 2030": https://vanban.chinhphu.vn/?pageid=27160&docid=205236&classid=0

[36] Bộ Thông tin và Truyền thông: Quyết định số 411/QĐ-TTg ngày 31/03/2022 Quyết định phê duyệt Chiến lược quốc gia phát triển kinh tế số và xã hội số đến năm 2025, định hướng đến năm 2030: https://mic.gov.vn/Pages/VanBan/14753/411_Qd-TTg.html