Hiểu các rào cản đối với việc tiếp cận di sản

Understanding Barriers to Accessing Heritage

Posted 10 September 2025 by Brigitte Vézina, Dee Harris

Theo: https://creativecommons.org/2025/09/10/understanding-barriers-to-accessing-heritage/

Bài được đưa lên Internet ngày: 10/09/2025

Chúng tôi đang khởi động loạt bài gồm ba phần hướng tới việc ra mắt Tuyên bố Di sản Mở (Open Heritage Statement) vào tháng 10.

Tuyên bố, do Liên minh TAROCH (Hướng tới Khuyến nghị về Di sản Văn hóa Mở) (bản dịch sang tiếng Việt) xây dựng, dưới sự lãnh đạo của Creative Commons, là một sáng kiến hợp tác, do cộng đồng thúc đẩy, kêu gọi tiếp cận công bằng với di sản trong phạm vi công cộng. Tuyên bố này đại diện cho các giá trị, nguyên tắc và thách thức chung của hơn 60 tổ chức và định chế riêng lẻ trên 25 quốc gia và 13 mạng lưới toàn cầu đại diện cho nhiều tổ chức, đồng thời đặt ra các ưu tiên để thúc đẩy tính mở trên quy mô toàn cầu.

Trong loạt bài này, chúng ta sẽ khám phá:

1. Những trở ngại cản trở việc tiếp cận công bằng tới di sản trong môi trường số;

2. Ý nghĩa của tính mở trong bối cảnh di sản và những lợi ích của việc tiếp cận công bằng, từ việc khơi dậy tính sáng tạo đến thúc đẩy nhân quyền, và;

3. Bản thân Tuyên bố Di sản Mở (Open Heritage Statement) và cách thức nó hướng đến việc định hình một khuôn khổ quốc tế dưới sự bảo trợ của UNESCO.

Hãy tham gia lời kêu gọi toàn cầu của chúng tôi về việc tiếp cận công bằng tới di sản trong phạm vi công cộng trong môi trường số. Hãy đánh dấu lịch của bạn để tham dự Lễ ra mắt Tuyên bố Di sản Mở vào ngày 14 tháng 10, lúc 14:00 UTC. Đăng ký trước cho cuộc họp này.

—

Năm 2022, Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Vương quốc Anh báo cáo rằng các nhà khoa học đã áp dụng công nghệ thị giác máy tính vào hơn 125.000 hình ảnh số hóa mẫu vật bướm của bảo tàng có niên đại hàng trăm năm và phát hiện ra rằng côn trùng đang thay đổi do biến đổi khí hậu—những năm nóng hơn tạo ra côn trùng lớn hơn. Bảo tàng giải thích: “…các bộ sưu tập số hóa truy cập mở… cho phép các nhà khoa học trên toàn cầu có thể dễ dàng sử dụng các bộ sưu tập hơn, có thể đẩy nhanh quá trình nghiên cứu theo cách hợp tác hơn bao giờ hết.”

Đối với bất kỳ ai thúc đẩy truy cập mở tới các bộ sưu tập di sản trong môi trường kỹ thuật số, việc hình ảnh kỹ thuật số về bướm được truy cập công khai nhờ CC0 có thể giúp chúng ta hiểu và giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu—một trong những thách thức lớn nhất của thời đại chúng ta—là điều vô cùng thú vị.

Ví dụ này là minh chứng cho tiềm năng chuyển đổi của truy cập mở tới di sản. Nó cho thấy việc tạo điều kiện cho các bộ sưu tập di sản của các tổ chức di sản văn hóa – CHI (Cultural Heritage Institutions) (như bảo tàng, kho lưu trữ và thư viện) có thể truy cập và tái sử dụng trực tuyến một cách công bằng và công khai, bởi bất kỳ ai vì bất kỳ mục đích nào, có thể mang lại lợi ích to lớn cho xã hội. Điều này cho thấy quyền truy cập mở thể hiện sứ mệnh kép của các CHI là bảo tồn di sản trong phạm vi công cộng và cho phép người dùng khai thác di sản đó vì lợi ích công cộng.

Thật không may, không phải trải nghiệm nào cũng tích cực như câu chuyện về con bướm này. Douglas McCarthy và Andrea Wallace đã hài hước tường thuật tại hội nghị Icepops 2022 về khoản phí 179 bảng Anh mà một bảo tàng tính để tải xuống bản sao một bức tranh thuộc phạm vi công cộng của họa sĩ William Hogarth thế kỷ 18, biến di sản mở thành quyền truy cập có giới hạn. Cùng năm đó, nhà sản xuất trò chơi ghép hình người Đức Ravensburger đã bị một bảo tàng ở Ý kiện ra tòa vì sử dụng trái phép hình ảnh Người Vitruvian của Leonardo da Vinci (một bức vẽ nổi tiếng có niên đại khoảng năm 1490) trên một loạt trò chơi ghép hình.

Như những ví dụ tương phản này cho thấy, khả năng tiếp cận và tái sử dụng di sản là vô cùng quan trọng đối với một xã hội sáng tạo và đổi mới. Quyền truy cập mở vào di sản cho phép con người tiến bộ vượt xa ranh giới của nghệ thuật và văn hóa. Thật không may, điều này thường bị ảnh hưởng bởi hàng loạt rào cản không cần thiết—từ những khiếu nại bản quyền không chính xác đối với các bản sao kỹ thuật số, đến các rào cản công nghệ, cho đến phí truy cập quá cao (và nhiều hơn nữa). Kết quả là, mọi người vẫn phải đối mặt với những trở ngại ngăn cản họ kết nối một cách có ý nghĩa với di sản của mình. Những mảnh ký ức chung quan trọng của chúng ta vẫn nằm ngoài tầm với của cộng đồng mà chúng đại diện và của những người mong muốn xây dựng cầu nối giữa chúng.

Để giúp xóa bỏ những rào cản này và góp phần chia sẻ di sản một cách công bằng trên toàn thế giới, một số ít các tổ chức tiên phong, chẳng hạn như Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Vương quốc Anh (UK’s Natural History Museum), Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan (Metropolitan Museum of Art), Viện Smithsonian (Smithsonian Institution), Bảo tàng Rijksmuseum và các cơ sở tiên phong khác, đã áp dụng các chính sách, thực tiễn và công cụ truy cập mở, khai thác giấy phép Creative Commons và các công cụ thuộc phạm vi công cộng để phát hành các đối tượng di sản kỹ thuật số cho mục đích truy cập rộng rãi và tái sử dụng mới, chứng minh những lợi ích thực tế của việc chia sẻ mở.

Tuy nhiên, bất chấp năng lực số hóa, động lực và ý định tốt đẹp ngày càng tăng, đối với gần như toàn bộ các CHID trên thế giới, việc cung cấp quyền truy cập mở và công bằng vẫn là một thách thức - chỉ khoảng 1% các cơ sở chia sẻ di sản dưới dạng truy cập mở. Nếu không có một khuôn khổ quốc tế cung cấp hướng dẫn rõ ràng về cách triển khai các chính sách và thực tiễn mở, nhiều tổ chức không chắc chắn về những gì có thể thực hiện được hoặc thậm chí không biết bắt đầu từ đâu. Đây chính là khoảng cách mà Liên minh TAROCH (bản dịch sang tiếng Việt) hướng tới bằng cách khai thác nỗ lực chung cho sự thay đổi toàn cầu.

Vấn đề: Những hàng rào không cần thiết xung quanh Di sản Phạm vi Công cộng

Di sản thuộc phạm vi công cộng nên được cung cấp cho bất kỳ ai để truy cập và tái sử dụng cho bất kỳ mục đích nào, mà không cần xin phép bản quyền. Tuy nhiên, trên thực tế, phạm vi công cộng thường bị ngăn cách với công chúng bởi một loạt rào cản, ngăn cản cả người quản lý và người sử dụng được hưởng thụ di sản thuộc phạm vi công cộng một cách trọn vẹn và công bằng. Những rào cản này bao gồm các vấn đề pháp lý, công nghệ, tài chính và địa lý, cùng nhiều vấn đề khác. Dưới đây, chúng tôi phác thảo một số rào cản phổ biến nhất mà chúng tôi thấy liên quan đến các CHI và việc cho phép truy cập mở vào di sản thuộc phạm vi công cộng.

Các Khiếu Nại Bản Quyền Sai Trái

Các CHI đôi khi hạn chế quyền truy cập vào di sản thuộc phạm vi công cộng bằng cách dựng lên các rào cản pháp lý xung quanh nó. Họ làm như vậy bằng cách tuyên bố chồng chéo bản quyền lên các bản sao kỹ thuật số trung thực của di sản trong bộ sưu tập của họ. Điều này bao gồm việc khẳng định bản quyền đối với các bản sao số hóa và áp dụng các giấy phép bản quyền (hạn chế hoặc mở) để hạn chế việc tái sử dụng. Ví dụ, như chúng tôi đã đưa tin vào năm 2019, Bảo tàng Neues ở Berlin đã công bố bản quét 3D bức tượng bán thân Nefertiti 3.000 năm tuổi từ Ai Cập cổ đại theo giấy phép CC BY-NC-SA (ngụ ý sai bản quyền cơ bản trong bản sao kỹ thuật số này).

Độc quyền bản quyền giả mạo

Ở một số quốc gia, các tổ chức bảo tồn di sản văn hóa (CHIs) dựa vào luật di sản văn hóa của quốc gia mình để ngăn chặn việc sử dụng trái phép. Điều này tạo ra một rào cản pháp lý khác: bằng cách viện dẫn luật bảo vệ di sản văn hóa, các tổ chức có thể tuyên bố "bản quyền giả" (pseudo-copyright), yêu cầu phải xin phép và áp dụng phí, do đó ngăn chặn việc sử dụng di sản thuộc phạm vi công cộng. Xem xét các ví dụ thực tế, chúng tôi nhận thấy rằng những luật này có thể đạt được mục đích ngược lại: bảo vệ và nâng cao di sản văn hóa và thúc đẩy sự phát triển văn hóa. Những luật này không nên hạn chế việc tái sử dụng sáng tạo vì mục đích xã hội.

Hạn chế Hợp đồng

Đôi khi, các tổ chức bảo tồn di sản áp dụng các điều khoản và điều kiện (hoặc điều khoản sử dụng) trên trang web của họ để hạn chế việc tái sử dụng di sản kỹ thuật số. Các điều khoản và điều kiện này thường cấm sử dụng cho mục đích thương mại mặc dù điều này được luật bản quyền cho phép. Các điều khoản này hoạt động như hợp đồng và có thể khiến người dùng hiểu lầm rằng các hạn chế bản quyền được áp dụng trong khi thực tế không phải vậy. Điều này làm xói mòn tính toàn vẹn của phạm vi công cộng.

Các Rào cản Kỹ thuật

Ngoài các rào cản hợp đồng nêu trên, một số tổ chức sử dụng các biện pháp quản lý quyền kỹ thuật số – DRM (Digital Rights Management) và các biện pháp bảo vệ công nghệ – TPM (Technological Protection Measures) hoặc cung cấp các tệp di sản của họ với hình mờ, chỉ dưới dạng tệp có độ phân giải thấp hoặc ở các định dạng không thể truy cập. Điều này hạn chế khả năng truy cập và tái sử dụng di sản thuộc phạm vi công cộng, đồng thời gây tổn hại đến nghiên cứu học thuật và sự tham gia văn hóa. Ví dụ, một nghiên cứu ở Pakistan “tiết lộ rằng nội dung được lưu giữ tại Kho lưu trữ & Cổ vật Sindh về di sản địa phương chỉ được chia sẻ với hình mờ của Kho lưu trữ & Cổ vật Sindh. […] Theo quan điểm của Open GLAM, hình mờ trên các bộ sưu tập kỹ thuật số ngăn cản công dân sử dụng và tái sử dụng các bộ sưu tập di sản, do đó hạn chế phạm vi tiếp cận bộ sưu tập.” Như Giáo sư Melissa Terras đã nói vào năm 2014, “tất cả những gì tôi muốn là một hình ảnh rõ nét, độ phân giải 300dpi. Nói rằng «cái này thuộc phạm vi công cộng!» là vô ích nếu bạn chỉ cung cấp 72dpi”.

Khả năng tiếp cận thấp đối với người khuyết tật

Thật không may, di sản công cộng thường không có sẵn dưới dạng tệp kỹ thuật số, cho phép tạo ra các định dạng dễ tiếp cận cho người khuyết tật, bao gồm cả người khuyết tật in ấn. Sự loại trừ kỹ thuật số này ảnh hưởng không cân xứng đến người mù và người khiếm thị, cũng như những người bị suy giảm nhận thức và vận động. Do đó, mọi người không có khả năng tạo ra các phiên bản tài liệu di sản ở định dạng dễ tiếp cận, đáp ứng nhu cầu của tất cả mọi người.

Rào cản kinh tế

Cuối cùng, việc đưa di sản thuộc phạm vi công cộng đến với công chúng đòi hỏi nguồn lực đáng kể, và nhiều CHI đang chịu áp lực phải kiếm tiền từ các bộ sưu tập của mình để bù đắp cho sự thiếu hụt kinh phí. Một số CHI tính phí tương đương hàng trăm đô la cho mỗi hình ảnh để truy cập vào các tác phẩm thuộc phạm vi công cộng đã được số hóa. Những khoản phí này tạo ra rào cản cho các nhà giáo dục, nhà nghiên cứu và những người sáng tạo văn hóa nhỏ lẻ, đặc biệt là bên ngoài các nước Bắc bán cầu. Mặc dù tính bền vững về tài chính là quan trọng, nhưng những bức tường phí bất hợp lý lại làm suy yếu lợi ích công cộng của việc truy cập kỹ thuật số. Như báo cáo “Các Mô hình Cấp phép Mở trong Lĩnh vực Di sản Văn hóa” do Creative Commons tài trợ khuyến nghị, các tổ chức nên phát triển các mô hình kinh tế để tạo doanh thu song hành với tinh thần mở.

Tác động của các Rào cản đối với Quyền Tiếp cận Công bằng tới Di sản

Như tổng quan về các rào cản đa dạng ở trên đã khẳng định, khi các CHI không tạo điều kiện tiếp cận công bằng, nhiều yếu tố quan trọng trong di sản chung của chúng ta sẽ bị khóa chặt, ngoài tầm với. Và những di sản không thể tiếp cận được có nguy cơ bị lãng quên, ý nghĩa và bối cảnh của nó bị mất đi, và việc truyền tải nó cho các thế hệ tương lai bị đe dọa. Điều này gây ảnh hưởng tiêu cực đến toàn bộ cộng đồng nghệ sĩ và nhà sáng tạo, nhà giáo dục, sinh viên, học giả và nhà nghiên cứu, cũng như công chúng, những người mất đi cơ hội tìm hiểu, học hỏi và sáng tạo cùng di sản. Điều này cũng ảnh hưởng tiêu cực đến các Viện Di sản Văn hóa (CHI): nó làm suy yếu sứ mệnh vì lợi ích công cộng của họ là cung cấp quyền truy cập phổ cập vào các bộ sưu tập của mình trên môi trường kỹ thuật số, đồng thời mở ra cánh cửa cho sự xói mòn đa dạng văn hóa, gia tăng khoảng cách kỹ thuật số, làm suy yếu đối thoại liên văn hóa, và đánh mất những câu chuyện chung kết nối chúng ta với quá khứ và truyền cảm hứng cho tương lai.

Những rào cản ngăn cách di sản được chia sẻ chung của chúng ta là có thật, nhưng chúng không phải là không thể vượt qua. Chúng tôi tin rằng có một cơ hội duy nhất để khai phá toàn bộ giá trị của nó và đặt nó vào trung tâm của những điều quan trọng hiện nay.

Trong bài viết tiếp theo của loạt bài này, chúng ta sẽ xem xét những lợi ích này trong thực tế, từ việc thúc đẩy nhân quyền và giáo dục đến khơi dậy sự sáng tạo và khám phá khoa học, và lý do tại sao chúng càng củng cố lập luận cho sự liên kết toàn cầu. Chúng ta sẽ khám phá cách sự cởi mở đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng một tương lai, nơi mọi người đều có thể kết nối, sử dụng và phát huy ký ức chung của chúng ta.

Những điều sắp tới

Hãy tham gia cùng chúng tôi. Tháng 10 này, Liên minh TAROCH (Hướng tới Khuyến nghị về Di sản Văn hóa Mở) (bản dịch sang tiếng) sẽ công bố Tuyên bố Di sản Mở, một tuyên bố hợp tác nêu ra các giá trị, thách thức và ưu tiên chung để thu hẹp khoảng cách toàn cầu trong việc tiếp cận công bằng với di sản. Tuyên bố sẽ ghi nhận các nguyên tắc làm nền tảng cho việc tiếp cận công bằng và xác định các hành động cụ thể để giảm bớt các rào cản, cho phép di sản mở nuôi dưỡng sự sáng tạo và định hình tương lai bền vững cho tất cả mọi người.

Tuyên bố này được thiết kế nhằm hỗ trợ các hoạt động đang diễn ra của UNESCO về quyền văn hóa, chuyển đổi số và chia sẻ kiến thức vì sự phát triển bền vững, củng cố cam kết sáng lập của UNESCO về tự do lưu chuyển ý tưởng.

Sau khi được công bố, Tuyên bố sẽ được mở cho các tổ chức và cơ quan ký kết và quảng bá, đặt nền móng cho một khuôn khổ quốc tế trong tương lai về di sản mở.

Bài đăng trên blog này là bản chuyển thể từ bản thảo chưa in này.