2.1 Cơ bản về bản quyền

2.1 Copyright Basics

Theo: https://certificates.creativecommons.org/cccertedu/chapter/2-1-copyright-basics/

Bản quyền có làm bạn bối rối không? Có được sự rõ ràng bằng cách hiểu lịch sử và mục đích của nó.

Kết quả học tập

• Giải thích các nguyên lý cơ bản của bản quyền

• Theo dõi lịch sử cơ bản của bản quyền

• Giải thích mục đích của bản quyền

• Giải thích các khái niệm bản quyền chung

Câu hỏi lớn / Vì sao nó lại quan trọng

Tại sao chúng ta lại có luật hạn chế việc sao chép và chia sẻ tác phẩm sáng tạo? Những luật đó hoạt động như thế nào trong bối cảnh Internet, nơi gần như mọi việc chúng ta làm đều liên quan đến việc sao chép?

Bản quyền là một lĩnh vực quan trọng về luật, liên quan đến hầu hết mọi khía cạnh trong cuộc sống của chúng ta, cho dù chúng ta có biết hay không. Các hành vi được bản quyền cho phép ở định dạng vật lý – như cho bạn bè mượn một cuốn sách vật lý[1] – được bản quyền xử lý khác nhau khi được thực hiện trong môi trường trên trực tuyến, chẳng hạn như chia sẻ cùng một cuốn sách trên Internet. Vì hầu hết mọi thứ chúng ta làm trên trực tuyến đều liên quan đến việc tạo ra bản sao, bản quyền là một tính năng thường xuyên trong cuộc sống của chúng ta.

Suy ngẫm cá nhân/Tại sao điều đó lại quan trọng với bạn

Bạn có bao giờ tự hỏi ai là người đóng góp phương tiện truyền thông chất lượng cao cho Wikipedia để minh họa những thứ như con mắt của loài nhuyễn thể ở Nam Cực không? Điều gì có thể thúc đẩy mọi người thực hiện những đóng góp này? Hãy nghĩ lại thời điểm bạn đầu tư công sức đáng kể vào một dự án sáng tạo. Động lực của bạn để làm như vậy là gì? Bạn có biết vào thời điểm đó, bạn đang tạo ra một tác phẩm rất có thể được bảo vệ bản quyền không? Và bản quyền đó hạn chế hầu hết việc người khác sử dụng lại mà không có sự cho phép của bạn? Việc biết điều đó có tạo nên sự khác biệt cho bạn không? Nếu vậy thì tại sao?

Có được kiến thức cơ bản

Bạn có thể không nhận ra nhưng luật bản quyền không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của bạn giống như luật giao thông địa phương. Bản quyền là lĩnh vực luật xác định cách người khác có thể truy cập và sử dụng tác phẩm gốc của tác giả (hoặc người sáng tạo, như chúng ta thường gọi) - các tác phẩm trải dài từ tiểu thuyết và vở opera, sách hướng dẫn sử dụng của công ty, kho lưu trữ, video về mèo, cho đến những nét vẽ nguệch ngoạc trên một cái khăn ăn.

Mặc dù luật bản quyền khác nhau giữa các quốc gia nhưng có nhiều điểm tương đồng giữa các luật bản quyền trên toàn cầu. Điều này phần lớn là do các điều ước quốc tế.

Có một số nguyên tắc cơ bản quan trọng mà bạn cần lưu ý về nội dung nào có bản quyền cũng như ai kiểm soát các quyền và có thể cấp quyền để sử dụng lại tác phẩm có bản quyền.

1. Bản quyền cấp một tập hợp các quyền độc quyền cho chủ sở hữu/người nắm giữ bản quyền, có nghĩa là không ai khác có thể sao chép, phân phối, biểu diễn công khai, tùy chỉnh hoặc thực hiện hầu hết mọi việc khác ngoài việc chỉ xem hoặc đọc tác phẩm mà không có sự cho phép của chủ sở hữu/người nắm giữ bản quyền.

2. Bản quyền trao các quyền cho các tác phẩm văn học, nghệ thuật có tính nguyên gốc. Bản quyền có sẵn cho mọi thứ, từ tranh vẽ đến bài đăng trên blog, nhưng tất cả tác phẩm đều phải đáp ứng một tiêu chuẩn độc đáo nhất định để đảm bảo bản quyền. Các quốc gia khác nhau định hình việc kiểm tra theo những cách khác nhau, nhưng nó thường được coi là việc kiểm tra tính nguyên bản và/hoặc sự hiện diện của cơ quan có thẩm quyền. Nói chung, điều này có nghĩa là tác phẩm phải là sản phẩm sáng tạo của người tạo ra nó và không được sao chép từ tác phẩm khác. Lưu ý rằng ngay cả một lượng nhỏ tính độc đáo cũng đảm bảo bản quyền, chẳng hạn như chụp một bức ảnh đơn giản về thú cưng của bạn.

3. Bản quyền không bảo vệ bản thân sự kiện hoặc ý tưởng, mà chỉ bảo vệ sự thể hiện của sự kiện hoặc ý tưởng đó. Sự khác biệt giữa một ý tưởng và cách thể hiện ý tưởng đó có thể khó khăn, nhưng việc hiểu nó cũng khá quan trọng. Mặc dù luật bản quyền cung cấp cho người sáng tạo quyền kiểm soát việc thể hiện ý tưởng của họ nhưng nó không cho phép người nắm giữ bản quyền sở hữu hoặc kiểm soát độc quyền chính bản thân ý tưởng đó.

4. Theo nguyên tắc chung, bản quyền được tự động áp dụng vào thời điểm một tác phẩm được tạo ra, mặc dù một số quốc gia yêu cầu tác phẩm đó phải được cố định trong một phương tiện hữu hình trước khi cấp bản quyền. Ở những quốc gia yêu cầu bản cố định, chẳng hạn như nước Mỹ, bạn không có bản quyền cho đến khi bạn nhập bài thơ, ghi âm bài hát hoặc ghi lại tác phẩm của mình ở dạng cố định. Mặc dù việc đăng ký với văn phòng bản quyền địa phương thường mang lại những lợi ích nhất định cho người nắm giữ bản quyền và cho phép bạn ghi lại quyền tác giả của mình một cách chính thức nhưng không cần phải đăng ký để được bảo vệ bản quyền.

5. Bảo vệ bản quyền tồn tại lâu dài. Chúng ta sẽ nói thêm về điều này sau, nhưng bây giờ chỉ cần biết rằng bản quyền tồn tại rất lâu dài, thường là nhiều thập kỷ sau khi người sáng tạo qua đời.

6. Việc bảo vệ bản quyền được cân bằng với các lợi ích cộng khác. Các quyền được cấp cho chủ sở hữu bản quyền có thể bị coi là đi ngược lại các lợi ích công cộng khác, chẳng hạn như quyền tự do ngôn luận, quyền tiếp cận thông tin, và các nhu cầu của người khuyết tật. Đôi khi việc bảo vệ bản quyền có thể bị hạn chế để phục vụ lợi ích công cộng.

Lưu ý: Sự kết hợp giữa thời hạn rất dài với tính năng bảo vệ tự động đã tạo ra một lượng lớn “các tác phẩm mồ côi” - tác phẩm có bản quyền mà không xác định được hoặc không thể xác định được người giữ bản quyền. Bạn có thể tìm hiểu thêm về các tác phẩm mồ côi trong Tài nguyên bổ sung cho Bài học này.

Lịch sử đơn giản về bản quyền

Luật bản quyền đầu tiên trên thế giới được ban hành vào năm 1710 tại Anh: Quy chế Anne, “Một đạo luật khuyến khích học tập, bằng cách trao bản sao sách in cho tác giả hoặc người mua bản sao đó, trong thời gian được đề cập ở đó”. Luật này nhằm hỗ trợ sinh kế của các tác giả vào thời điểm đó, cấp 14 năm bảo vệ pháp lý khỏi việc người khác sao chép sách của họ.

Kể từ đó, phạm vi độc quyền được cấp theo bản quyền đã được mở rộng. Ngày nay, luật bản quyền mở rộng ra ngoài phạm vi sách, bao trùm hầu hết mọi biểu hiện sáng tạo thậm chí với chỉ có một phần nhỏ tính độc đáo.

Ngoài ra, thời hạn độc quyền cũng được mở rộng. Ngày nay, ở nhiều nơi trên thế giới, thời hạn bảo vệ bản quyền tối thiểu được cấp cho một tác phẩm là suốt cuộc đời của tác giả cộng thêm 50 năm sau khi chết hoặc 50 năm sau khi xuất bản nếu đó là tác phẩm của công ty hoặc tác phẩm ẩn danh. Xem “Bản đồ toàn cầu về thời hạn bản quyền” được sao chép trong Phần 2.2 để biết thêm chi tiết về thời hạn bản quyền và những khác biệt của nó trên toàn thế giới.

Và cuối cùng, kể từ Quy chế Anne, bản quyền đã trở thành một vấn đề của luật pháp quốc tế. Cộng đồng quốc tế đã tạo ra những điều ước quốc tế mà gần như tất cả các nước đều tham gia. Kết quả là luật bản quyền đã được hài hòa ở một mức độ nào đó trên toàn thế giới. Bạn sẽ tìm hiểu thêm về các hiệp ước quan trọng nhất và cách thức hoạt động của bản quyền trên khắp thế giới trong Phần 2.2.

Xem Sao chép (còn gọi là bản quyền) Kể câu chuyện về cuộc đời anh ấy từ #FixCopyright để biết lịch sử ngắn gọn về bản quyền và mối quan hệ của nó với sự sáng tạo và chia sẻ (CC BY 3.0).

Video: https://www.youtube.com/watch?v=0fdUDecJ6jc

Mục đích của bản quyền

Có hai cơ sở lý luận cơ bản cho luật bản quyền, mặc dù các cơ sở lý luận có sự khác nhau giữa các truyền thống pháp lý.[2][3]

• Tiện dụng: Theo cơ sở lý luận này, mục đích của bản quyền là khuyến khích người sáng tạo thông qua lợi ích xã hội sẽ đến từ những tác phẩm đó, bao gồm cả lợi ích thương mại.

• Quyền tác giả: Theo cơ sở lý luận này, việc bảo vệ bản quyền nhằm công nhận và bảo vệ mối liên hệ sâu sắc mà tác giả có với tác phẩm sáng tạo của họ. Cơ sở lý luận này được xây dựng dựa trên các quyền nhân thân, đảm bảo ghi công cho tác giả và duy trì tính toàn vẹn của các tác phẩm sáng tạo.

Cơ sở lý luận theo thuyết vị lợi thường gắn liền với truyền thống thông luật hơn, trong khi quyền của tác giả được xác định về mặt lịch sử với truyền thống luật dân sự. Một hoặc cả hai lời biện minh này có phù hợp với bạn không? Bạn tin rằng có lý do nào khác để ủng hộ hoặc không ủng hộ việc cấp độc quyền cho người tạo ra tác phẩm gốc?

Trong khi các truyền thống pháp lý khác nhau xác định rõ ràng hơn với một trong những cơ sở lý luận này hoặc có thể có các cơ sở lý luận khác, thì nhiều hệ thống bản quyền bị ảnh hưởng và rút ra từ cả cơ sở lý luận vị lợi và quyền tác giả, phần lớn là do các lý do lịch sử bên ngoài phạm vi của tài liệu này.

Bản quyền hoạt động như thế nào – sơ lược

Luật bản quyền thiết lập các điều khoản sử dụng cơ bản áp dụng cho tác phẩm có quyền tác giả gốc. Các điều khoản này cung cấp cho người nắm giữ bản quyền một số quyền độc quyền nhất định đồng thời cũng công nhận rằng người sử dụng có một số quyền nhất định để sử dụng các tác phẩm này mà không cần xin phép.

Ai nắm giữ bản quyền?

Thông thường, người nắm giữ bản quyền đầu tiên sẽ là cá nhân tạo ra tác phẩm. Tuy nhiên, các quyền độc quyền do bản quyền cấp có thể được chuyển giao cho người khác, bao gồm các pháp nhân như tập đoàn, nhà xuất bản hoặc trường đại học. Việc hiểu ai kiểm soát các quyền độc quyền được bản quyền cấp là cần thiết để hiểu ai có thẩm quyền cấp quyền cho người khác sử dụng lại tác phẩm (ví dụ: thêm giấy phép CC cho tác phẩm).

Điều quan trọng cần lưu ý là tác giả của tác phẩm không nhất thiết phải là người nắm giữ bản quyền. Ví dụ:

Các tác phẩm được tạo ra trong quá trình bạn làm việc có thể thuộc sở hữu của người sử dụng lao động của bạn, mặc dù các quy định về quyền sở hữu khác nhau tùy theo quyền tài phán. Các quốc gia thông luật như Úc và Mỹ thường tuân thủ một số dạng học thuyết thường được gọi là “làm việc cho bên thuê” (work-for-hire). Học thuyết này thường quy định rằng nếu bạn tạo ra một tác phẩm có bản quyền trong phạm vi công việc của mình thì người sử dụng lao động là chủ sở hữu và kiểm soát các quyền kinh tế đối với tác phẩm có bản quyền. Ở nhiều quốc gia áp dụng luật dân sự, chẳng hạn như Pháp và Đức, luật giả định rằng bản quyền thuộc về tác giả - nhân viên, trừ khi hợp đồng lao động quy định hoặc ngụ ý khác.

Nhà thầu độc lập có thể sở hữu hoặc không sở hữu và kiểm soát bản quyền đối với tác phẩm mà họ tạo ra với tư cách đó. Quyết định đó hầu như luôn phụ thuộc vào các điều khoản trong hợp đồng giữa bạn và tổ chức đã thuê bạn thực hiện công việc.

Đối với các nhà giáo dục và thủ thư học thuật tham gia khóa học này, cũng cần lưu ý: các giáo viên, giảng viên đại học và người học có thể sở hữu hoặc không sở hữu và kiểm soát bản quyền đối với các tác phẩm họ tạo ra với tư cách đó - quyết định đó sẽ phụ thuộc vào một số luật nhất định (chẳng hạn như làm cho bên thuê trong một số trường hợp) và theo các điều khoản của hợp đồng lao động hoặc của nhà thầu, các chính sách của trường đại học, và các điều khoản đăng ký tại cơ sở giáo dục cụ thể.

Nếu bạn đã đồng sáng tạo một tác phẩm gốc duy nhất có bản quyền, bạn có thể là chủ sở hữu chung, chứ không phải là chủ sở hữu độc quyền, đối với các quyền do luật bản quyền cấp. Quyền sở hữu chung thường cấm một tác giả khai thác tác phẩm mà không có sự đồng ý của người khác, mặc dù nước Mỹ là một ngoại lệ đáng chú ý đối với quy tắc này.[4] Mặt khác, nếu bạn đóng góp một tác phẩm riêng biệt cho một tác phẩm tập thể lớn hơn, chẳng hạn như một bộ bách khoa toàn thư hoặc tuyển tập, thì bạn có thể sở hữu bản quyền đối với đóng góp của cá nhân mình.

Quyền sở hữu và kiểm soát các quyền được quy định bởi luật bản quyền rất phức tạp và khác nhau tùy theo quyền tài phán. Để biết thêm thông tin, vui lòng xem các tài nguyên bổ sung.

Có bản quyền là gì?

Ở những quốc gia đã ký kết các hiệp ước bản quyền lớn được mô tả chi tiết hơn trong Phần 2.2, bản quyền tồn tại trong các danh mục được định nghĩa rộng rãi là “tác phẩm văn học và nghệ thuật”. Mặc dù các quy định cụ thể về nội dung nào có thể có bản quyền và mức độ độc đáo mà một tác phẩm thể hiện lại khác nhau tùy theo từng quốc gia. Thuật ngữ “tác phẩm văn học và nghệ thuật” thực sự bao gồm nhiều hình thức thể hiện sáng tạo khác nhau (văn bản, hình ảnh, âm thanh và sự kết hợp của chúng). Các tác phẩm như sách giáo khoa, video bài giảng và bài tiểu luận của sinh viên đều có bản quyền. Mặc dù danh sách tác phẩm dưới đây chưa đầy đủ nhưng bạn có thể nghĩ ra loại tác phẩm nào trong mỗi danh mục không?

1. Tác phẩm văn học

2. Tác phẩm âm nhạc

3. Tác phẩm nghệ thuật hoặc tác phẩm nghệ thuật tạo hình

4. Tác phẩm kịch

5. Tác phẩm điện ảnh (bao gồm cả tác phẩm nghe nhìn)

6. Dịch thuật, chuyển thể, dàn phối tác phẩm văn học, nghệ thuật

7. Tuyển tập tác phẩm văn học, nghệ thuật

8. Cơ sở dữ liệu

9. Phần mềm máy tính

Các chủng loại này rất rộng và có thể áp dụng cho các tác phẩm có một số yếu tố mang tính sáng tạo và một số yếu tố có tính chức năng nghiêm ngặt: ví dụ: một cuốn sách giáo khoa toán học là một “tác phẩm văn học” mặc dù các phần của nó là các phương trình không được cấp bản quyền và chỉ có văn bản gốc là tác phẩm có bản quyền.

Các quyền độc quyền được cấp là gì?

Những người sáng tạo có bản quyền sẽ có độc quyền kiểm soát việc người khác sử dụng tác phẩm của họ. Hầu hết các quốc gia đều phân biệt giữa quyền kinh tế, tức là quyền độc quyền và quyền nhân thân (moral rights). Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới định nghĩa chúng như sau:[5]

• Quyền kinh tế: quyền cho phép chủ sở hữu quyền nhận được phần thưởng tài chính từ việc người khác sử dụng tác phẩm của họ.

• Quyền nhân thân: quyền cho phép người sáng tạo thực hiện những hành động nhất định để duy trì và bảo vệ mối liên kết của họ với tác phẩm của mình.

Các quyền kinh tế

Những người sáng tạo có bản quyền sẽ có độc quyền kiểm soát việc sử dụng nhất định tác phẩm của họ. Luật pháp các quốc gia xác định các quyền này theo nhiều cách khác nhau, nhưng các quyền độc quyền ở hầu hết các quốc gia ít nhất bao gồm những điều sau đây theo một số công thức:

1. độc quyền sao chép tác phẩm của mình (quyền sao chép)

2. độc quyền biểu diễn công khai và truyền đạt tác phẩm của mình tới công chúng, bao gồm cả thông qua phát sóng

3. độc quyền thực hiện các chuyển thể, chẳng hạn như bản dịch tác phẩm của họ cũng như thay đổi cách sắp xếp tác phẩm của họ

Điều này có nghĩa là nếu bạn sở hữu bản quyền của một cuốn tiểu thuyết cụ thể thì không ai khác có thể sao chép hoặc chuyển thể cuốn tiểu thuyết đó mà không có sự cho phép của bạn (với các lưu ý quan trọng mà chúng ta sẽ đề cập sau trong Phần 2.3).

Hãy nhớ rằng có sự khác biệt quan trọng giữa việc là người nắm giữ bản quyền của một tác phẩm và việc kiểm soát cách sử dụng một bản sao được ủy quyền cụ thể của tác phẩm đó. Ví dụ: trong khi chủ sở hữu bản quyền sở hữu độc quyền tạo bản sao tiểu thuyết của họ, thì những người sở hữu bản sao vật lý của tiểu thuyết thường có thể làm những gì họ muốn với các bản sao đó,[6] chẳng hạn như cho bạn bè mượn hoặc bán chúng cho các hiệu sách cũ, hoặc tặng chúng cho các thư viện. Đây là lý do tại sao các thư viện có thể mượn tác phẩm vật lý nhiều lần nếu cần mà không cần phải xin phép hoặc trả tiền lần nữa cho tác phẩm. Hãy so sánh điều đó với cơ sở dữ liệu đăng ký thuê bao hoặc hệ thống cho mượn sách điện tử, nơi người sử dụng mua quyền truy cập vào các tài liệu y hệt đó.

Ngược lại, việc ai đó sở hữu hoặc quản lý một tác phẩm vật lý không cấp cho chủ sở hữu đối tượng đó bất kỳ bản quyền nào đối với tác phẩm đó. Ví dụ: nếu một bảo tàng sở hữu một tác phẩm điêu khắc 1.000 năm tuổi thì bảo tàng đó không nhất thiết phải sở hữu giấy phép bản quyền của tác phẩm điêu khắc đó. Họ được phép bán, tặng nó, nhưng họ không thể kiểm soát cách người khác có thể sao chép tác phẩm, bao gồm chụp ảnh, vẽ hoặc sao chép tác phẩm điêu khắc đó.

Một trong những quyền độc quyền về bản quyền là quyền chuyển thể tác phẩm.[7] Một tác phẩm chuyển thể (hoặc một tác phẩm phái sinh, đôi khi được gọi như vậy) là một tác phẩm mới dựa trên một tác phẩm đã có từ trước. Ở một số quốc gia, thuật ngữ “tác phẩm phái sinh” được sử dụng để mô tả những thay đổi bao gồm nhưng không giới hạn ở “sự chuyển thể” như được mô tả trong Công ước Berne về Bảo hộ Tác phẩm Văn học và Nghệ thuật, trong đó sử dụng cả hai thuật ngữ này trong các bài viết khác nhau.

Vì mục đích của khóa học này và hiểu cách các giấy phép CC và các công cụ phạm vi công cộng hoạt động, các thuật ngữ “tác phẩm phái sinh” (derivative work) và “chuyển thể” (adaptation) có thể thay thế cho nhau và có nghĩa là: một tác phẩm được tạo ra từ một tác phẩm có sẵn thông qua những thay đổi chỉ có thể được thực hiện bằng sự cho phép của người nắm giữ bản quyền. Trong khóa học này, chúng tôi cũng sử dụng thuật ngữ “bản phối lại” (remix) như một cách bổ sung để mô tả tác phẩm phái sinh hoặc bản chuyển thể, mặc dù đây không nhất thiết phải là thuật ngữ được tùy chỉnh rộng rãi trong phần còn lại của bản quyền. Điều quan trọng cần lưu ý là không phải tất cả những thay đổi đối với tác phẩm hiện có đều tạo ra bản chuyển thể. Nói chung, một sửa đổi tăng lên tới mức độ bản chuyển thể hoặc phái sinh khi tác phẩm được sửa đổi dựa trên tác phẩm trước đó và thể hiện đủ tính sáng tạo mới để có thể có bản quyền, chẳng hạn như bản dịch một cuốn tiểu thuyết từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, tạo ra một kịch bản phim dựa trên một cuốn tiểu thuyết hoặc chuyển thể một tác phẩm viết sang một hệ thống có thể truy cập được như chữ nổi Braille.

Chủ sở hữu bản quyền thường cấp quyền cho người khác tùy chỉnh tác phẩm của họ. Các tác phẩm chuyển thể có quyền sở hữu bản quyền riêng nhưng sự bảo vệ đó chỉ áp dụng cho các yếu tố mới dành riêng cho tác phẩm chuyển thể. Ví dụ: nếu tác giả của một bài thơ cho phép ai đó thực hiện một bản chuyển thể, người đó có thể sắp xếp lại các khổ thơ, thêm khổ thơ mới và thay đổi một số từ ngữ, cùng những điều khác. Nói chung, tác giả gốc giữ tất cả bản quyền đối với các yếu tố của bài thơ còn lại trong bản chuyển thể và người chuyển thể bài thơ có bản quyền đối với những đóng góp mới của họ cho bài thơ chuyển thể. Việc tạo ra tác phẩm phái sinh không loại bỏ bản quyền của người tạo ra tác phẩm có sẵn.

Lưu ý về quyền nhân thân và quyền bổ sung

Các quyền nhân thân

Hầu hết các nước đều có quyền nhân thân. Quyền nhân thân dựa trên truyền thống về quyền tác giả và chúng là những quyền bảo vệ, đôi khi vô thời hạn, mối liên kết giữa các tác giả và sản phẩm sáng tạo của họ. Quyền nhân thân khác với các quyền được cấp cho chủ sở hữu bản quyền để hạn chế người khác khai thác tác phẩm của họ về mặt kinh tế, nhưng chúng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau.

Quyền nhân thân thường bao gồm quyền được công nhận là tác giả của tác phẩm (được gọi theo truyền thống là “quyền quan hệ cha con”) và quyền bảo vệ tính toàn vẹn của tác phẩm (nói chung là quyền phản đối việc bóp méo tác phẩm hoặc giới thiệu những thay đổi không mong muốn đối với tác phẩm đó).

Các quốc gia công nhận quyền nhân thân coi chúng là một phần không thể thiếu đến mức trong hầu hết các trường hợp, chúng không thể được người sáng tạo cấp phép hoặc từ bỏ và chúng tồn tại vô thời hạn, ngay cả khi các quyền kinh tế đối với tác phẩm có thể đã hết hạn.

Giấy phép Creative Commons và các công cụ pháp lý thừa nhận các quyền này, có thể mở rộng ra ngoài phạm vi của giấy phép hoặc công cụ pháp lý được áp dụng và giải quyết chúng theo cách cấp cho người sử dụng lại quyền sử dụng tài liệu được cấp phép theo các điều khoản cấp phép trong chừng mực luật pháp quốc gia cho phép. (Khi người cấp phép ở trong quyền tài phán nơi các quyền nhân thân không thể được từ bỏ hoặc được cấp phép, các quyền nhân thân đối với tác phẩm được cấp phép của họ vẫn có hiệu lực đầy đủ ngay cả khi giấy phép CC được áp dụng, nhưng khi các quyền đó có thể được từ bỏ hoặc có thể được cấp phép thì chúng sẽ được từ bỏ trong phạm vi cần thiết để thực hiện các quyền được cấp theo bản quyền.)

Xem các tài nguyên bổ sung để biết thêm thông tin về các quyền quan trọng này.

Lưu ý: Một số truyền thống pháp lý ở Mỹ (và ở các quốc gia thông luật khác) có xu hướng đặt “quyền nhân thân” nằm ngoài phạm vi bản quyền, như một loại quyền riêng biệt và chỉ coi bản quyền là quyền kinh tế. Đối với hầu hết các quốc gia trên thế giới, quyền kinh tế và quyền nhân thân gắn liền với nhau. Để biết thêm thông tin về quyền nhân thân ở Mỹ, hãy xem các tài nguyên bổ sung.

Các quyền tương tự và liên quan

Các quyền tương tự và liên quan (bao gồm các quyền ở nhiều quốc gia được gọi là “các quyền lân cận” - neighboring rights) liên quan đến các tác phẩm có bản quyền và cấp các quyền độc quyền bổ sung ngoài các quyền cơ bản được mô tả ở trên. Một số quyền này được điều chỉnh bởi các điều ước quốc tế, nhưng chúng cũng khác nhau tùy theo từng quốc gia. Nói rộng hơn, các quyền này được thiết kế để trao một số quyền “giống như bản quyền” cho những người không phải là tác giả nhưng tham gia vào việc truyền đạt tác phẩm tới công chúng, chẳng hạn như các đài truyền hình và người biểu diễn. Một số quốc gia như Nhật Bản đã thiết lập các quyền này như một phần của bản quyền; các quốc gia khác xử lý các quyền này một cách riêng biệt, mặc dù có liên quan chặt chẽ với bản quyền.

Việc thảo luận chuyên sâu về các quyền này nằm ngoài phạm vi của bài này. Điều quan trọng cần biết là chúng tồn tại và các giấy phép Creative Commons cũng như các công cụ phạm vi công cộng bao gồm các quyền này, do đó cho phép những người có các quyền đó sử dụng các công cụ CC để cấp cho công chúng quyền sử dụng các tác phẩm theo những cách thức mà nếu khác có thể vi phạm các quyền đó. Vui lòng xem các tài nguyên bổ sung để biết thêm thông tin về các quyền tương tự và liên quan.

Công chúng có quyền sử dụng tác phẩm có bản quyền mà không cần sự cho phép từ người nắm giữ bản quyền hay không?

Nhiều quốc gia cấp cho công chúng một số quyền sử dụng tác phẩm có bản quyền mà không cần xin phép và không vi phạm các quyền độc quyền dành cho người sáng tạo. Một số trường hợp ngoại lệ có thể yêu cầu đền bù kinh tế cho những mục đích sử dụng này, nhưng hầu hết thì không. Những sử dụng được cấp phép này thường được gọi là “các trường hợp ngoại lệ và giới hạn” đối với bản quyền.

Có hai cách tiếp cận để đưa ra các giới hạn và ngoại lệ. Một số giới hạn và ngoại lệ nêu rõ từng ngành cụ thể được hưởng ngoại lệ và các điều kiện có thể áp dụng ngoại lệ. Ví dụ: các trường hợp ngoại lệ dành riêng cho giáo dục hoặc trường hợp ngoại lệ dành cho người khuyết tật thường được thực hiện theo cách này.

Các ngoại lệ và giới hạn khác rất linh hoạt và có thể cho phép sử dụng rộng rãi tác phẩm miễn là đáp ứng được một số điều kiện nhất định.

Một số quốc gia có những ngoại lệ và giới hạn linh hoạt, chẳng hạn như khái niệm “sử dụng hợp lý” (Fair Use) ở nước Mỹ hoặc “giao dịch hợp lý” (Fair Dealing) ở một số quốc gia thuộc Khối thịnh vượng chung. Ngoài ra còn có những trường hợp ngoại lệ và giới hạn dành riêng cho giáo dục ở nhiều nơi khác trên thế giới, bao gồm cả các quốc gia tuân theo truyền thống luật dân sự ở Nam bán cầu. Chúng ta sẽ khám phá những khái niệm này một cách chi tiết trong Phần 2.4.

Theo hướng dẫn chung, các trường hợp ngoại lệ đối với bản quyền là miễn phí, trong khi các giới hạn về bản quyền phải trả phí. Giấy phép bắt buộc theo luật định được coi là một giới hạn, trong đó “sử dụng hợp lý” được coi là một ngoại lệ.

Các quốc gia có thể có sự kết hợp của cả các giới hạn và ngoại lệ được chia thành từng khoản và linh hoạt. Ví dụ: nước Mỹ có Đạo luật TEACH, một giới hạn và ngoại lệ rất cụ thể theo ngành, và sử dụng hợp lý, là một giới hạn và ngoại lệ rất rộng.

Điều quan trọng cần biết là luật bản quyền không yêu cầu sự cho phép từ người sáng tạo chủ sở hữu bản quyền đối với mỗi lần sử dụng tác phẩm có bản quyền. Một số cách sử dụng được cho phép do chính sách bản quyền cân bằng giữa nhu cầu đôi khi có tính cạnh tranh của chủ sở hữu bản quyền và lợi ích công cộng.

Tôi nên biết điều gì khác về bản quyền?

Như đã lưu ý ở phần đầu của bài học này, bản quyền rất phức tạp và khác nhau trên khắp thế giới. Bài này phục vụ như là một giới thiệu chung về các khái niệm trung tâm của nó. Có một số khái niệm, chẳng hạn như 1) trách nhiệm pháp lý và biện pháp khắc phục, 2) cấp phép và chuyển giao và 3) chấm dứt chuyển giao bản quyền và giấy phép mà bạn nên biết vì bạn có thể gặp phải chúng vào một lúc nào đó. Bạn sẽ tìm thấy lời giải thích toàn diện về các khái niệm này và các vấn đề khác được nêu trong bài này trong các tài nguyên bổ sung.

Phân biệt bản quyền với các loại sở hữu trí tuệ khác

Sở hữu trí tuệ là thuật ngữ dùng để chỉ các quyền – được pháp luật quy định – trao quyền cho người sáng tạo để hạn chế người khác sử dụng tác phẩm sáng tạo của họ. Bản quyền là một loại tài sản trí tuệ, nhưng còn có nhiều loại khác. Để giúp hiểu rõ bản quyền, điều quan trọng là phải có hiểu biết cơ bản về ít nhất hai loại quyền sở hữu trí tuệ khác và luật bảo vệ các quyền đó.

Luật nhãn hiệu nói chung bảo vệ công chúng khỏi bị nhầm lẫn về nguồn gốc hàng hóa và dịch vụ. Người nắm giữ nhãn hiệu thường được phép ngăn chặn việc người khác sử dụng nhãn hiệu của mình nếu công chúng bị nhầm lẫn. Ví dụ về nhãn hiệu là những vòm vàng được McDonald sử dụng, hoặc thương hiệu Coca-Cola. Luật nhãn hiệu giúp các nhà sản xuất hàng hóa và dịch vụ bảo vệ danh tiếng của họ và bảo vệ công chúng bằng cách cung cấp cho họ một cách đơn giản để phân biệt giữa các sản phẩm và dịch vụ tương tự.

Luật sáng chế trao cho các nhà phát minh quyền độc quyền có giới hạn thời gian đối với các phát minh của họ — những thứ như bẫy chuột hoặc công nghệ điện thoại di động mới. Bằng sáng chế thường trao cho nhà phát minh quyền độc quyền sản xuất, chế tạo, sử dụng, đã sử dụng, chào bán, bán, đã bán hoặc nhập khẩu các phát minh có khả năng được cấp bằng sáng chế.

Để biết phần giới thiệu ngắn gọn về các loại tài sản trí tuệ khác nhau, hãy xem video dài 3 phút Cách đăng ký nhãn hiệu (Canada): Nhãn hiệu, Bằng sáng chế và Bản quyền – Sự khác biệt là gì?

Video: https://www.youtube.com/watch?v=IVYAOy466vs

Cách đăng ký nhãn hiệu (Canada): Nhãn hiệu, bằng sáng chế và bản quyền - Sự khác biệt là gì? của TheTrademarkGroup. CC BY 3.0.

Các loại quyền sở hữu trí tuệ khác bao gồm:

1. Bằng sáng chế kiểu dáng: đây là các loại bằng sáng chế đặc biệt bảo vệ kiểu dáng của các đồ vật có tính chức năng hơn là tính nghệ thuật; ví dụ, hình dạng cong đặc trưng của chai Coca-Cola.

2. Chỉ dẫn địa lý: loại sở hữu trí tuệ (IP) này, thường dành cho thực phẩm và sản phẩm nông nghiệp, chỉ cho phép sử dụng tên địa điểm cụ thể cho sản phẩm đó nếu sản phẩm thực sự được trồng hoặc sản xuất ở đó. Nổi tiếng nhất, “sâm panh” chỉ đến từ vùng Champagne của Pháp.

3. Bí mật thương mại và thông tin bí mật: bảo vệ thông tin có giá trị thương mại và được giữ bí mật với công chúng; ví dụ: công thức bí mật, quy trình sản xuất hoặc danh sách khách hàng. Bí mật thương mại, tồn tại miễn là thông tin được giữ bí mật, về mặt nào đó trái ngược với bằng sáng chế, cấp độc quyền để đổi lấy việc xuất bản.

Các lưu ý cuối cùng

Luật bản quyền đã phát triển hơn 300 năm trên nhiều châu lục. Các hệ thống pháp luật khác nhau đã xác định những cách tiếp cận và cân nhắc khác nhau về việc bảo vệ tác phẩm và người sáng tạo ra chúng. Những thay đổi độc đáo về văn hóa và kinh tế đã ảnh hưởng đến luật bản quyền theo thời gian.

Luật bản quyền đóng một vai trò quan trọng mỗi khi chúng ta tương tác với các tác phẩm sáng tạo trong cuộc sống hàng ngày. Giờ đây, công nghệ kỹ thuật số đã giúp việc tạo lập, sao chép, sửa đổi, chia sẻ và sử dụng lại các tác phẩm trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Vì gần như mọi hoạt động sử dụng tác phẩm trên trực tuyến đều liên quan đến việc tạo bản sao nên luật bản quyền đóng vai trò quan trọng trong hầu hết mọi việc chúng ta thực hiện trên trực tuyến.

-----------------------------------------------------------------------

1. Lưu ý rằng ở Mỹ, điều này được cho phép theo luật thường được gọi là “Học thuyết bán hàng lần đầu”, 17 USC § 109.

2. Cơ sở lý luận theo chủ nghĩa vị lợi thường gắn liền với truyền thống thông luật hơn, trong khi quyền tác giả được xác định về mặt lịch sử với truyền thống luật dân sự.

3. Để có cái nhìn tổng quan sâu hơn về các cơ sở lý luận và lý thuyết khác nhau làm cơ sở cho luật bản quyền, hãy xem “Lý thuyết về sở hữu trí tuệ” của William Fisher, trong Stephen Munzer, chủ biên, New Essays in the Legal and Political Theory of Property (Nhà xuất bản Đại học Cambridge, 2001).

4. Ở Mỹ, chủ sở hữu chung của bản quyền có quyền bình đẳng trong việc đưa ra quyết định về việc cấp phép cho tác phẩm mà không cần tham khảo ý kiến của người khác. Điều quan trọng trong trường hợp này là phải đồng ý với đồng tác giả của bạn--có thể bằng một thỏa thuận chính thức bằng văn bản--trước khi cam kết cùng nhau tạo ra một tác phẩm.

5. Xem https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_909_2016.pdf

6. Đây được gọi là học thuyết “cạn kiệt” hay “bán lần đầu”. Ở một số quốc gia, học thuyết này chỉ áp dụng trong phạm vi biên giới của nước đó, nghĩa là việc nhập khẩu các bản sao của tác phẩm phải có sự cho phép của chủ sở hữu bản quyền.

7. Ở một số quốc gia, quyền chuyển thể được coi là một phần của quyền sao chép chứ không phải là một quyền độc quyền hoàn toàn riêng biệt.

-----------------------------------------------------------------------

Giấy phép và Ghi công

Nội dung được cấp phép CC, Bản gốc

• Được cung cấp bởi: Creative Commons. Giấy phép CC BY: Ghi công

-----------------------------------------------------------------------

Về bài trước ………. Bài tiếp theo ………. Về mục lục.