Nền khoa học có thể mở hơn nữa

Thứ năm - 30/12/2021 19:05

(Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng, xuất bản ngày 20/12/2021. Phiên bản điện tử có tại địa chỉ: https://tiasang.com.vn/khoa-hoc-cong-nghe/Nen-khoa-hoc-co-the-mo-hon-nua-Khuyen-nghi-Khoa-hoc-Mo-cua-UNESCO-28731 và https://drive.google.com/file/d/1R-g9jayZTtzG9gmQOtv-imjIWnuTuCRO/view)

Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO

Ngày 23/11/2021, Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO đã được 193 quốc gia thành viên UNESCO nhất trí thông qua nhân phiên họp toàn thể lần thứ 41 của UNESCO diễn ra trong các ngày 9-24/11/2021. Đây là công cụ thiết lập tiêu chuẩn cho Khoa học Mở ở mức toàn cầu và khẳng định Khoa học Mở là xu thế không thể đảo ngược của thế giới.

Bối cảnh ra đời của Khuyến nghị Khoa học Mở

Trong bối cảnh các thách thức cấp bách của hành tinh về kinh tế xã hội, các giải pháp đổi mới sáng tạo và bền vững đòi hỏi các nỗ lực khoa học hiệu quả, minh bạch và mạnh mẽ, không chỉ bắt nguồn từ cộng đồng khoa học, mà còn từ toàn bộ xã hội.

Khuyến nghị Khoa học mở của UNESCO ra đời dựa trên mong muốn của 193 quốc gia thành viên. Vào năm 2019, trong phiên họp toàn thể lần thứ 40 của UNESCO, họ đã giao nhiệm vụ cho tổ chức này phát triển một công cụ thiết lập tiêu chuẩn quốc tế về Khoa học mở.[1]

Hình 1. Lộ trình hướng tới việc thông qua Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO

Để xây dựng khuyến nghị này, trong suốt 2 năm 2020-2021, UNESCO đã tổ chức hàng loạt các cuộc tham vấn tại nhiều khu vực với nhiều chủ đề để thúc đẩy các thảo luận mở về nhận thức, hiểu biết và phát triển chính sách Khoa học Mở. Bản thân Việt Nam (do Bộ KH&CN chủ trì, phối hợp với Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam) cũng tham gia góp ý đối với Dự thảo Khuyến nghị Khoa học mở của UNESCO và cũng đã cử đại diện tham gia thảo luận liên chính phủ về vấn đề này vào tháng 5/2021”[2].

Khuyến nghị này đưa ra một định nghĩa chung cùng với những giá trị, nguyên tắc và tiêu chuẩn của khoa học mở được quốc tế công nhận. Nó cũng đề xuất một loạt hành động chủ chốt đối với việc vận hành khoa học mở một cách công bằng và bình đẳng đối với tất cả các cá nhân, tổ chức, quốc gia, khu vực và quốc tế. Khuyến nghị này cũng góp phần thu hẹp khoảng cách số, khoảng cách về công nghệ và tri thức đang tồn tại giữa các quốc gia.

Định nghĩa phổ quát về Khoa học mở

Trước khi Khuyến nghị Khoa học Mở được thông qua, định nghĩa khoa học mở và các tiêu chuẩn của nó chỉ tồn tại ở mức khu vực, quốc gia hoặc cơ sở. Với Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO[4] đã được 193 quốc gia thành viên thông qua, lần đầu tiên thế giới có được định nghĩa phổ quát về Khoa học Mở, được nêu như sau:

Khoa học mở là một cấu trúc toàn diện (an inclusive construct) kết hợp các phong trào và thực hành khác nhau nhằm làm cho kiến thức khoa học đa ngôn ngữ luôn mở, bất kì ai cũng có thể truy cập được và sử dụng lại, giúp thúc đẩy cộng tác khoa học và chia sẻ thông tin vì lợi ích của khoa học và xã hội. Nó cũng mở ra các quy trình tạo lập, đánh giá và truyền thông kiến thức khoa học vươn tới cả những đối tượng nằm ngoài cộng đồng khoa học truyền thống. Khoa học mở gồm tất cả các lĩnh vực khoa học và mọi hoạt động học thuật, bao gồm cả khoa học cơ bản và ứng dụng, cả khoa học tự nhiên lẫn khoa học xã hội và nhân văn, và nó xây dựng dựa vào các trụ cột chính sau: kiến thức khoa học mở, các hạ tầng khoa học mở, truyền thông khoa học, sự tham gia mở của các tác nhân xã hội và đối thoại mở với các hệ thống kiến thức khác.

Dưới đây là bốn trụ cột của khoa học mở:

Hình 2. Các trụ cột và thành phần của từng trụ cột của Khoa học Mở

Kiến thức khoa học mở gồm truy cập mở của các xuất bản phẩm khoa học, dữ liệu nghiên cứu, siêu dữ liệu (metadata), tài nguyên giáo dục mở, phần mềm và mã nguồn và phần cứng mà chúng sẵn có trong phạm vi công cộng hoặc có bản quyền và được cấp phép theo một giấy phép mở. Người dùng nào cũng được phép truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy chỉnh và phân phối theo các điều kiện nhất định một cách miễn phí và nhanh nhất có thể. Kiến thức khoa học mở cũng gồm cả khả năng mở các phương pháp luận nghiên cứu và các quy trình đánh giá. Người sử dụng vì thế giành được sự truy cập tự do không mất tiền tới: (1) Xuất bản phẩm khoa học; (2) Dữ liệu nghiên cứu mở; (3) Tài nguyên Giáo dục Mở [5]; (4) Phần mềm nguồn mở và mã nguồn mở; (5) Phần cứng mở.

Các hạ tầng khoa học mở là các hạ tầng nghiên cứu chung vốn cần thiết để hỗ trợ cho khoa học mở và phục vụ cho các nhu cầu của các cộng đồng khác nhau.

Các phòng thí nghiệm mở, các nền tảng khoa học mở và các kho cho các xuất bản phẩm, dữ liệu và mã nguồn của nghiên cứu, các phần mềm cho phép hợp tác khoa học và các môi trường nghiên cứu ảo, và các dịch vụ nghiên cứu số, đặc biệt là các tiện ích cho phép nhận diện các đối tượng khoa học một cách rõ ràng bằng các mã nhận diện độc nhất, nằm trong số các thành phần quan trọng của các hạ tầng khoa học mở. Những thành phần này giúp nhà khoa học truy cập, phân tích, liên kết dữ liệu khoa học và kêu gọi cộng đồng tham gia nghiên cứu.

Các cơ sở thử nghiệm đổi mới sáng tạo mở bao gồm vườn ươm, các tiện ích nghiên cứu, cơ quan quản lý giấy phép mở, cũng như thư viện khoa học cộng đồng, các viện bảo tàng khoa học, công viên khoa học, là những ví dụ bổ sung về các hạ tầng khoa học mở cung cấp sự truy cập chung tới các cơ sở vật chất, các khả năng và dịch vụ. Các hạ tầng khoa học mở thường là kết quả của các nỗ lực xây dựng của cộng đồng. Chính sự tham gia của cộng đồng là yếu tố quyết định đến tính bền vững dài hạn của các cơ sở này. Bởi vậy, chúng càng cần phải là không vì lợi nhuận và đảm bảo được truy cập thường xuyên và không có hạn chế cho tất cả công chúng ở mức độ lớn nhất có thể.

Sự tham gia mở của các tác nhân xã hội là sự cộng tác mở rộng giữa các nhà khoa học và các đối tượng bên ngoài cộng đồng khoa học. Điều này có thể thực hiện được bằng việc mở các thực hành, công cụ nghiên cứu và quá trình nghiên cứu được thiết kế để bao gồm nhiều đối tượng hơn trong xã hội có thể tham dự. Một số ví dụ về sự cộng tác này có thể kể đến như gọi vốn cộng đồng (crowdfunding), huy động nguồn lực cộng đồng (crowdsourcing) hay tình nguyện khoa học (scientific volunteering).

Dưới góc độ phát triển trí tuệ tập thể trong việc giải quyết vấn đề, khoa học mở là nền tảng cho sự tham gia của người dân và cộng đồng vào việc tạo ra tri thức và tăng cường đối thoại giữa các nhà khoa học, các nhà hoạch định chính sách và các nhà thực hành, các nhà khởi nghiệp và các thành viên khác cộng đồng. Nó cũng trao tiếng nói cho tất cả các bên liên quan trong việc phát triển nghiên cứu phù hợp với mối quan tâm, nhu cầu và nguyện vọng của họ.

Tuy nhiên, ngoài việc khuyến khích sự cộng tác trong nghiên cứu, cần phải đảm bảo rằng, kết quả đầu ra của nghiên cứu cũng phải tuân theo các tiêu chuẩn, nguyên tắc nhằm bảo đảm tất cả mọi người được hưởng lợi tối đa từ đó.

Đối thoại mở với các hệ thống kiến thức khác là đối thoại giữa những người nắm giữ kiến thức khác nhau, thừa nhận sự phong phú của các hệ thống và nhận thức luận kiến thức đa dạng và sự đa dạng các nhà sản xuất kiến thức phù hợp với Tuyên ngôn Vạn năng của UNESCO năm 2001 về Đa dạng Văn hóa. Đối thoải mở là một bước tiến sâu hơn của sự tham gia mở.

Đối thoại mở nhằm thúc đẩy sự trao đổi tri thức đến từ các học giả vốn bị lề hóa và thúc đẩy sự thấu hiểu, bổ khuyết lẫn nhau giữa các nhận thức luận khác nhau. Ngoài ra, nó cũng tăng cường sự tôn trọng chủ quyền và quyền quản trị tri thức, và thừa nhận các quyền của những người nắm giữ kiến thức để trao cho họ những lợi ích phát sinh từ việc sử dụng kiến thức của họ một cách công bằng và bình đẳng.

Đặc biệt, cần chú ý khi liên kết với hệ thống kiến thức của người dân tộc thiểu số hay người bản địa. Điều này cần tuân thủ với Tuyên bố của Liên hiệp quốc năm 2007 về Người Bản địa và các nguyên tắc Quản lý Dữ liệu Bản địa. Những nỗ lực như vậy thừa nhận các quyền của người bản địa và các cộng đồng địa phương để quản lý và đưa ra các quyết định về việc giám sát, sở hữu và quản lý dữ liệu về kiến thức truyền thống và về đất đai và tài nguyên của họ.

Làm thế nào để khoa học mở thực sự mở?

Khoa học mở có bốn giá trị cốt lõi. Trong đó là chất lượng nghiên cứu cao hơn do các nghiên cứu theo hướng này phải “chịu” sự đánh giá và phân tích sâu rộng của cộng đồng. Khoa học mở cũng đem lại lợi ích cho nhiều người hơn bởi ai cũng có thể tiếp cận và sử dụng miễn phí kiến thức của nó. Tuy nhiên, điều quan trọng là khoa học mở thúc đẩy sự công bằng, bình đẳng, sự đa dạng và hòa nhập (inclusiveness) trong nghiên cứu. Khoa học mở khiến cho tất cả mọi người, bất kể đến từ quốc gia giàu hay nghèo, ở nấc thang nghề nghiệp nào hay ngành nghề nào đều có thể chia sẻ và tiếp cận nguồn dữ liệu đầu vào và đầu ra của các nghiên cứu khoa học một cách miễn phí và nhanh nhất. Khoa học mở khuyến khích sự chấp nhận đa dạng trong tri thức, trong cách làm việc, trong ngôn ngữ, trong đề tài nghiên cứu, giúp ích cho nhu cầu và sự đa nguyên của nhận thức trong cộng đồng khoa học.

Tuy nhiên, các giá trị này chỉ được đảm bảo khi người ta tuân thủ đúng các nguyên tắc của khoa học mở. Đó là các nghiên cứu phải được công khai rộng rãi sẵn sàng cho quá trình bình duyệt, phân tích, đánh giá minh bạch. Nhà nghiên cứu nào cũng có quyền bình đẳng trong việc truy cập, đóng góp và hưởng lợi từ khoa học mở. Tính mở đi kèm với trách nhiệm giải trình đối với tất cả các bên liên quan của khoa học mở, như trách nhiệm giải trình các hệ quả của nghiên cứu đến môi trường sinh thái, các nguyên tắc đạo đức nghiên cứu mà nhà khoa học phải tuân thủ. Hợp tác trong khoa học mở nên là chuẩn mực (norm) và ngày càng phải mở rộng đường biên giữa các quốc gia, ngôn ngữ, lĩnh vực nghiên cứu, tuổi tác, nguồn lực. Dĩ nhiên, mỗi tổ chức, cá nhân có thể vận dụng khoa học mở khác nhau tùy điều kiện của mình nhưng về cơ bản, tổ chức vận hành và đảm bảo tài chính của các hạ tầng khoa học mở cần phải theo hướng “không vì lợi nhuận” và có một tầm nhìn dài hạn.

Hình 3. Các giá trị cốt lõi và các nguyên tắc hướng dẫn của Khoa học Mở[6]

Các quốc gia thành viên được khuyến nghị thực hiện hành động đồng thời trong 7 lĩnh vực, phù hợp với luật quốc tế và tính tới các khuôn khổ chính trị, hành chính và pháp lý của riêng họ, như sau:

Thúc đẩy sự hiểu biết chung về khoa học mở, các lợi ích và thách thức có liên quan, cũng như các con đường đa dạng tới khoa học mở;
Phát triển môi trường chính sách tạo thuận lợi cho khoa học mở;
Đầu tư vào các hạ tầng và dịch vụ khoa học mở;
Đầu tư vào nhân lực, giáo dục, đào tạo, sáng số (digital literacy) và xây dựng năng lực cho khoa học mở;
Thúc đẩy văn hóa khoa học mở và điều chỉnh các ưu đãi cho khoa học mở;
Thúc đẩy các tiếp cận đổi mới sáng tạo cho khoa học mở ở các giai đoạn khác nhau của quá trình khoa học;
Thúc đẩy hợp tác quốc tế và nhiều bên liên quan trong bối cảnh khoa học mở và với quan điểm nhằm làm giảm các phân cách số, công nghệ và kiến thức.

Hình 4. Các lĩnh vực hành động của Khoa học Mở

Việt Nam với Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO

Như ở đầu bài viết có nêu, chính phủ Việt Nam thông qua Bộ Khoa học và Công nghệ cũng đã cử đại diện tham gia trong quá trình diễn ra các cuộc tham vấn và xây dựng nội dung Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO. Bản thân Bộ và các cơ quan trực thuộc cũng đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo và tọa đàm liên quan đến vấn đề này[7],[9]. Ngoài ra, trước khi khuyến nghị được thông qua, lãnh đạo Hiệp hội các trường đại học và cao đẳng Việt Nam cũng đã có một thảo luận nội bộ để xem xét khả năng triển khai các hoạt động nghiên cứu khoa học trong bối cảnh khoa học mở tại các cơ sở thành viên[10].

Một trong những sự kiện đáng chủ ý là Hội thảo Quốc tế: ‘Khoa học Mở - Khuyến nghị của UNESCO: Cơ hội và thách thức đối với Việt Nam’, do Bộ Khoa học và Công nghệ tổ chức ngày 20/10/2021[8]. Trong hội thảo, Thứ trưởng Bùi Thế Duy nhấn mạnh, khoa học mở sẽ trở thành một cách thức tiếp cận mới để tiếp tục đẩy mạnh việc triển khai các đề án quốc gia quan trọng như Đề án Hệ tri thức Việt số hóa… thông qua việc hình thành cơ sở dữ liệu dùng chung trong cả nước.” Thứ trưởng cũng nói thêm, hội thảo này là “mở đầu cho các hoạt động về khoa học mở trong các lĩnh vực chuyên sâu như sở hữu trí tuệ, dữ liệu mở, truy cập mở,... tạo nền tảng quan trọng để thúc đẩy khoa học mở tại Việt Nam trong thời gian tới.”

Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO đã được 193 quốc gia thành viên của nó thông qua đã khẳng định xu thế không thể đảo ngược của Khoa học Mở trên thế giới. Khuyến nghị đã lần đầu tiên đưa ra định nghĩa phổ quát về khoa học mở ở mức toàn cầu cùng với một tập hợp các giá trị cốt lõi và các nguyên tắc hướng dẫn, và một lộ trình chung nhằm đóng góp vào việc lấp đi các phân cách về kiến thức và công nghệ giữa và trong các quốc gia.

Thông cáo báo chí của UNESCO nhân sự kiện Khuyến nghị Khoa học Mở của UNESCO được thông qua đã nêu [3]:

Với Khuyến nghị này, các quốc gia thành viên đã chấp nhận văn hóa và thực hành khoa học mở và nhất trí sẽ báo cáo ngược lại mỗi 4 năm một lần về sự tiến bộ của họ.
Khuyến nghị này kêu gọi các quốc gia thành viên thiết lập các cơ chế cấp vốn khu vực và quốc tế cho khoa học mở và đảm bảo rằng tất cả các nghiên cứu được nhà nước cấp vốn tôn trọng các nguyên tắc và các giá trị cốt lõi của khoa học mở.
Khuyến nghị này kêu gọi các quốc gia thành viên đầu tư vào hạ tầng cho khoa học mở và phát triển khung các kỹ năng và năng lực cần thiết cho những ai mong muốn tham gia vào khoa học mở. Các bên liên quan bao gồm các nhà nghiên cứu từ các ngành khác nhau và các giai đoạn sự nghiệp khác nhau.
Các quốc gia thành viên được khuyến khích triển khai các hành động đồng thời trong 7 lĩnh vực của Khuyến nghị phù hợp với luật pháp của họ và quốc tế.

Với Việt Nam, cùng với các khuyến nghị của UNESCO nêu ở trên, để có thể bắt đầu triển khai thực hành khoa học mở, một trong các công việc cấp bách là xây dựng chính sách cấp phép mở quốc gia, để “kiến thức khoa học từ nghiên cứu được nhà nước cấp vốn, bao gồm các xuất bản phẩm khoa học, dữ liệu nghiên cứu mở, phần mềm nguồn mở, mã nguồn và phần cứng mở, là được cấp phép mở hoặc được hiến tặng vào phạm vi công cộng”, ngoại trừ những gì cần thiết phải được bảo mật, ví dụ như các dữ liệu nghiên cứu thuộc về an ninh quốc gia hay quyền riêng tư của công dân.

Các chú giải

[1] UNESCO: Towards a UNESCO Recommendation on Open Science - Building a Global Consensus on Open Science: https://en.unesco.org/sites/default/files/open_science_brochure_en.pdf, p. 4. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/yyv5vhd54m2mp0i/open_science_brochure_en_Vi-15082020.pdf?dl=0

[2] Bộ Khoa học và Công nghệ: Khoa học mở - Cơ hội và thách thức đối với Việt Nam: https://www.most.gov.vn/vn/tin-tuc/20867/khoa-hoc-mo---co-hoi-va-thach-thuc-doi-voi-viet-nam.aspx

[3] UNESCO, Press Release, 26/11/2021: UNESCO sets ambitious international standards for open science: https://www.unesco.org/en/articles/unesco-sets-ambitious-international-standards-open-science. Bản dịch sang tiếng Việt: https://giaoducmo.avnuc.vn/khoa-hoc-mo/unesco-thiet-lap-cac-tieu-chuan-quoc-te-day-tham-vong-cho-khoa-hoc-mo-555.html

[4] UNESCO: UNESCO Recommendation on Open Science: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000379949. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/l3q04t99nil5mgo/379949eng_Vi-25112021.pdf?dl=0

[5] UNESCO, 2019: UNESCO Recommendation on Open Educational Resources: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373755/PDF/373755eng.pdf.multi.page=3. Bản dịch sang tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/o6lml26uw88ear2/DCPMS_U1911920_Vi-04122019.pdf?dl=0

[6] Hình ảnh được tùy chỉnh từ các hình ảnh có trong tài liệu của UNESCO: UNESCO Recommendation on Open Science: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000379949

[7] Bộ Khoa học và Công nghệ: Tọa đàm trực tuyến “Khoa học mở - cơ hội và thách thức đối với Việt Nam”: https://www.most.gov.vn/vn/tin-tuc/20586/toa-dam-truc-tuyen-khoa-hoc-mo---co-hoi-va-thach-thuc-doi-voi-viet-nam.aspx

[8] Bộ Khoa học và Công nghệ: Khoa học mở - Cơ hội và thách thức đối với Việt Nam: https://www.most.gov.vn/vn/tin-tuc/20867/khoa-hoc-mo---co-hoi-va-thach-thuc-doi-voi-viet-nam.aspx

[9] Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam, 03/12/2021: Khoa học và công nghệ mở tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp: https://vjst.vn/vn/tin-tuc/5657/khoa-hoc-va-cong-nghe-mo-tai-viet-nam--thuc-trang-va-giai-phap.aspx

[10] Trang Giáo dục Mở - Tài nguyên Giáo dục Mở của Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam: Tọa đàm ‘Giới thiệu Khoa học Mở’: https://giaoducmo.avnuc.vn/khoa-hoc-mo/toa-dam-gioi-thieu-khoa-hoc-mo-502.html