Truy cập Mở đã chết: Truy cập Mở sống mãi

Open Access is dead: Long live Open Access

05/12/2022

Theo: https://www.coalition-s.org/blog/open-access-is-dead-long-live-open-access/

Bài được đưa lên Internet ngày: 05/12/2022

Vào ngày 15/02/1971, Vương quốc Anh đã chuyển sang một hệ thống tiền tệ thập phân mới. Đơn vị tiền tệ, đồng xu - penny, đã được giữ lại, vì vậy đồng xu mới phải được phân biệt với đồng xu cũ. Xưởng đúc tiền Hoàng gia đã phát hành các đồng xu tiền tệ thập phân với biệt danh không chỉ là pence mà còn là 'đồng pence mới' được viết trên các đồng xu, và tất cả chúng tôi đã học cách viết 10 n.p. (đồng xu mới) thay vì 10 xu cũ. Vào năm 1982 Xưởng đúc tiền Hoàng gia đã bỏ từ ‘mới’ khỏi các chữ trên các đồng xu, và chúng đã chỉ còn là 1 xu - penny, và các đồng xu 1, 5, 10 và 50 xu. Phải mất 11 năm để tiền tệ mới của quốc gia chính thức hoàn toàn trở thành chuẩn mực và không còn phải dựng cờ như là ‘mới’ nữa.

Điều gì sẽ xảy ra nếu Truy cập Mở - OA (Open Access) không còn được coi như là ‘mới’ nữa nhỉ? Khái niệm Truy cập Mở - nghĩa là truy cập tự do không mất tiền tức thì theo một giấy phép để sử dụng với sự ghi công tác giả đúng thích đáng - đã được sử dụng phổ biến hiện nay cho việc đọc và truy cập các xuất bản phẩm học thuật hơn 20 năm qua, ít nhất kể từ năm 2002 (xem Sáng kiến Truy cập Mở Budapest [bản dịch sang tiếng Việt] và Tuyên bố Berlin [bản dịch sang tiếng Việt] & Tuyên bố Bethesda [bản dịch sang tiếng Việt] đều trong năm 2003). Được chấp nhận phổ biến rằng Truy cập Mở là điều ‘tốt’: các cơ sở và các nhà cấp vốn nghiên cứu đã phát hành các chính sách Truy cập Mở nhằm hướng tới 100% Truy cập Mở, và các nhà xuất bản tán dương những lợi ích của Truy cập Mở và nêu họ hỗ trợ ra sao trong việc hướng tới tính mở nhiều hơn bao giờ hết. Bất chấp đang được phổ biến chấp nhận, và số lượng các hạng mục Truy cập Mở gia tăng trong các hệ thống khám phá và truy cập bài báo, các hạng mục Truy cập Mở tiếp tục được gắn nhãn ‘Truy cập Mở – OA’ như thể nó là thứ gì đó mới và tiên phong vậy.

Là đúng rằng chúng ta còn lâu mới đạt được mọi tác phẩm học thuật đều là Truy cập Mở. Có con đường dài phải đi, nhưng sau tất cả thời gian này, Truy cập Mở không còn là mới, cũng không còn đáng chú ý nữa. Trên thực tế, các tác phẩm ở vài lĩnh vực, như nghiên cứu COVID, được kỳ vọng còn gây tranh cãi sẽ là Truy cập Mở, và đáng ngạc nhiên khi chúng còn chưa. Trong môi trường thiết lập Khoa học Mở hiện tại, chúng ta không nên bối rối hơn khi chúng ta không thể truy cập tự do không mất tiền tức thì tới một tác phẩm và sử dụng nó theo giấy phép của tác giả gắn cho nó? Chúng ta không còn bị ấn tượng chỉ vì một bài báo là Truy cập Mở nữa. Ngày càng khó chịu khi một tác phẩm không truy cập mở tự do không mất tiền, và người dùng phải sử dụng các giải pháp thay thế phức tạp hoặc trả các khoản phí đáng kể để có quyền truy cập vào các văn bản. Chắc chắn sau hơn 20 năm, chúng ta đã đạt được điểm tới hạn khi Truy cập Mở nên được coi là mặc định, nếu không phải là chuẩn mực?

Chúng ta không còn bị ấn tượng chỉ vì một bài báo là Truy cập Mở nữa. Ngày càng khó chịu khi một tác phẩm không truy cập mở tự do không mất tiền, và người dùng phải sử dụng các giải pháp thay thế phức tạp hoặc trả các khoản phí đáng kể để có quyền truy cập vào các văn bản.

Hãy nhấn vào đây để Tweet

Chúng ta bây giờ nên tham chiếu chỉ tới ‘truy cập’ thay vì có tiếp đầu từ ‘mở’. Chúng ta nên nêu bật các tác phẩm có các rào cản truy cập và sử dụng, thay vì nêu cách khác. Hội đồng địa phương của tôi không buồn nói với tôi khi một con đường là mở và tôi có khả năng lái xe trên con đường đó. Họ chỉ bận tâm đến việc dựng một biển báo khi đó là ngõ cụt, hoặc không có lối vào. Chắc chắn bây giờ thế giới nên chuyển sang kỳ vọng Truy cập Mở mà không cần phải dán nhãn cụ thể?

Tương tự, vì hầu hết những người liên quan đến truyền thông học thuật và phổ biến nghiên cứu sẽ đồng ý rằng chiếc khuôn mẫu Truy cập Mở đã được đúc, chúng ta không cần phải nói về 'phong trào Truy cập Mở' và 'những người ủng hộ Truy cập Mở' nữa. Con tàu đó đã ra khơi. Chúng ta còn chưa đạt được Truy cập Mở được triển khai 100% cho tất cả các tác phẩm được xuất bản, nhưng tôi muốn tranh luận rằng chúng ta đã đạt tới điểm tới hạn về khía cạnh thái độ của người sử dụng hướng tới Truy cập Mở trong một thời gian.

Một sự trùng hợp, Lisa Hinchliffe và Kalyn Nowlan gần đây đã xuất bản một bài rất thú vị về Bếp Học thuật: Sự thất bại trong Giao tiếp: Các chỉ số của Truy cập Mở trong giao diện người dùng. Bài báo mô tả cách các nhà xuất bản đã áp dụng các phương pháp khác nhau để chỉ ra Truy cập Mở và các dạng truy cập khác. Không có sự nhất quán, và điều này không ngạc nhiên dẫn tới sự bối rối của người sử dụng.

Như Hinchliffe & Nowlan chỉ ra:

“Một bối rối khác là thiếu thông tin để giúp cho người sử dụng phân biệt được giữa truy cập mở/tự do không mất tiền/đầy đủ/sẵn sàng/.v.v. Đôi khi là không rõ liệu người sử dụng có “truy cập tự do không mất tiền” hay “truy cập đầy đủ” tới bài báo hay không vì chúng có liên quan tới một cơ sở có thuê bao hoặc vì bài báo đó là mở để đọc cho bất kỳ ai. Và, truy cập mở quả thực là một dạng của truy cập tự do không mất tiền, nhưng sự không nhất quán về thuật ngữ có khả năng là nguyên nhân của sự bối rối”.

Thật là một mớ hỗn độn.

Việc thay đổi sự gắn nhãn có thể không giải quyết được tất cả các sắc thái phức tạp đó, nhưng nó có thể tiếp cận vấn đề từ chiều ngược lại:

• Các độc giả nên kỳ vọng truy cập mở tức thì tới nội dung học thuật theo một giấy phép sử dụng (ví dụ, một giấy phép Creative Commons thích hợp). Các hạng mục không nên được gắn nhãn Truy cập Mở.

• Nếu bài báo không là Truy cập Mở và có vài dạng rào cản truy cập và/hoặc sử dụng, thì các điều kiện truy cập và sử dụng nên được nêu rõ. Ví dụ, ‘Giá thành truy cập X£/Yêu cầu mật khẩu’, ‘Cấm tải về’, ‘Cơ sở của bạn phải trả tiền để bạn có quyền truy cập’, ‘Cấm chia sẻ với các nhóm X, Y hoặc Z’. Như được nêu trong các phát hiện của Hinchliffe & Nowlan, có thể có một phương tiện nhất quán khắp tất cả các nhà xuất bản để làm điều này.

• Hành động đồng thời, có các nhu cầu thúc đẩy tích cực các công cụ hỗ trợ cho người sử dụng tìm kiếm một phiên bản sẵn sàng tự do không mất tiền của các tác phẩm như một Núm - Truy cập Mở (.v.v.).

• Tương tự, nếu truy cập và sử dụng một bài báo đã được xuất bản bị hạn chế, câu hỏi không nên là liệu có hay không một bản sao trong kho. Câu hỏi nên là làm thế nào để định vị bản sao trong một kho mở.

Bằng việc lật lại cái bàn sao cho Truy cập Mở là chuẩn mực, khái niệm về việc giả dạng chia sẻ bị hạn chế là một cải tiến hào phóng đối với các rào cản truy cập và sử dụng sẽ bị đảo ngược. Khái niệm ‘chia sẻ’ hiện được các nhà xuất bản lớn sử dụng để chỉ ra ‘các tác giả chỉ có thể chia sẻ các tác phẩm của họ với các nhóm hạn chế theo các điều kiện hạn chế’.

Bằng việc lật lại cái bàn sao cho Truy cập Mở là chuẩn mực, khái niệm về việc giả dạng chia sẻ bị hạn chế là một cải tiến hào phóng đối với các rào cản truy cập và sử dụng sẽ bị đảo ngược.

Nhấn vào đây để Tweet

Tôi nhận ra rằng mình đang hơi thiếu thận trọng và chấp nhận rằng khi xem xét chi tiết quan điểm lựa chọn thay thế ở trên, vô số khó khăn thực tế sẽ nhanh chóng xuất hiện. Bất chấp điều đó, tôi đứng vững với nguyên tắc - theo tôi, chúng ta không bao giờ nữa nên gắn nhãn Truy cập Mở như thể nó là mới và là ngoại lệ. Những gì là ngoại lệ cho năm 2022 khi mọi người không thể truy cập được kiến thức và các phát hiện nghiên cứu vì có các rào cản như các bức tường thanh toán và các hạn chế sử dụng lại theo cách thức của chúng.

Sally Rumsey

Sally Rumsey cho tới tháng 7/2022 từng là Chuyên gia Truy cập Mở của JISC, làm việc để hỗ trợ cho Liên minh S trong tất cả các lĩnh vực mà Kế hoạch S bao trùm, đặc biệt về Chiến lược Giữ lại các Quyền của Kế hoạch S. Trước đó, cô từng là Giám đốc Truyền thông Học thuật & RDM, Thư viện Bodleian, Đại học Oxford. Ở đó cô đã quản lý dịch vụ kho đối với các kết quả đầu ra nghiên cứu của trường Đại học, Kho lưu trữ Nghiên cứu của Đại học Oxford (ORA và ORA-Data https://ora.ox.ac.uk). Trước đó cô từng là Thủ thư Dịch vụ điện tử và giám đốc kho lưu trữ tại Trường Kinh tế Luân Đôn. Sally vẫn là thành viên của nhóm Giấy phép Truyền thông Học thuật của Vương quốc Anh - UKSCL (UK Scholarly Communications Licence).

Xem tất cả các bài đăng của Sally Rumsey